Мәтләбин ҝенишлији тәләб едир ки, мүгәддимәләри һәр бирини ајрыҹа бәһс едәк. Руһун вә нәфсин мүҹәррәдлијинә дәлиләр ашағыдакылардыр:

Дәлилләрин мүгәддимәси:

 Инсан ики нөв дәркә маликдир:

1.     Ҹисмләрин өлчүләринә, мәсәлән, һәҹм вә рәнҝә еһтијаҹы олан идрак.

2.     Ҹисмин өлчүләринә еһтијаҹы олмајан идрак. Мәсәлән, руһи вә психоложи һаллар, белә ки, гәзәб, горху вә о ҹүмләдән, “мән” анламы бу гисмдәндир.

Һисси вә ја ҹисми идракларда сәһв олдуғуна ҝөрә инсан бәзән бу дәрк гүввәсиндә сәһвә мүбтәла олур. Амма, икинҹи гисм идракда һеч бир сәһв јолу јохдур. Чүнки, һүзури елмдә сәһв јохдур. Амма кәсб олунан елмдә (һүсули елм) сәһв имканы вар. Демәли, инсанда мадди бәдәндән әлавә диҝәр бир ҹәһәт дә вар. “Мән” анламы гејри-маддидир јохса, һәмин бәдәндир? Инди дә “мән” анламынын бәдәндән гејри олмасы һаггында дәлилләрә диггәт едәк;[1]

1.“Мән” анламыны, бәдәнин әксинә олараг, һүзури елмлә дәрк едирик. Јәни, нәфсин өзүнү дәрк етмәсиндә һансыса бир васитәјә еһтијаҹы јохдур. Чүнки, өзүндә олан һүзури елмлә өзүнү дәрк едир;

 2. Ҹисмин вә бәдәнин әксинә олараг, мән өз вәһдәт вә шәхсијјәтини өмрүнүн сонуна гәдәр горујур;

 3. Бәдәнин мүрәккәб олмасынын әксинә олараг, “мән” садә вә бөлүнмәздир, амма нәфс, һәтта бәдәнин бөлүнмәсинә бахмајараг бөлүнмүр;

 4. Руһи һаллар вә вәзијјәтләр. Мәсәлән, идрак һиссләри вә ирадә. Бунларын бөлүнмәси вә ја чәкисинин тәјин олунмасы гејри-мүмкүндүр. Һалбуки, бу һаллар маддәнин хүсусијјәтләриндәндир. Демәли, руһун мөвзусу гејри-маддидир.

 5. Һәр шеј өз нөвү илә гүдрәтли вә өз зидди илә зәифләјир. Һалбуки, руһ ҹисми дәркләрдән зәиф вә маддијјатдан чәкиниб мәнәвијјата үз ҝәтирдикҹә гүдрәтли олур. Бәс мәлум олур ки, нәфс бәдәндән башга шејдир вә мүҹәррәддир.[2]

 6. Бүтүн тибб алимләринин нәзәријјәсинә вә фәрдләрин тәҹрүбәсинә әсасән, инсанын өмрү узаныб јаша долдугҹа бәдән үзвләри вә ҹисми зәифләјиб парчаланмаға тәрәф ҝедир. Һалбуки, руһи гүввәләр һәмин заманларда ҝүҹләнмәјә вә гүдрәтләнмәјә тәрәф ҝедир. (јәни, бири диҝәринин әксинә олараг, ҹисми гүввәләр зәифләдикҹә, руһи гүввәләр гүдрәтләнир). Демәли, мәлум олур ки,  әгли гүввәләр ҹисм вә ҹисмани дејил, инсан гоҹалдыгҹа да әгли гүввәләр зәифләмир. Бахмајараг ки, ҹисмә еһтијаҹы олан бәзи руһи гүввәләр зәифләјә биләр. Амма, сырф әгли идрак гүввәләринин ҹисмлә һеч бир әлагәси јохдур вә нәфси адәтләр ҝетдикҹә ҝүҹләнир.[3]

 7. Нәфсин хүсусијјәт вә вәсфләри ҹисмин вәсф вә хүсусијјәтләри илә фәрглидир. Бу фәргләр ашағыдакылардан ибарәтдир:

  а) Ҹисм јалныз, мәһдуд шәкли гәбул едир, амма нәфс сонсуз шәкил вә сурәтләри гәбул едир. (бәлкә дә, нә гәдәр чох шәкил гәбул едирсә даһа да ҝүҹләшир).

  б) Ҹисмин арадан ҝетмиш сурәтини васитәсиз гајтармаг мүмкүн дејил һалбуки, нәфс һеч бир васитә олмадан арадан ҝетмиш сурәти ҝери гајтара биләр; чүнки, нәфс ҹисмин әксинә олараг, өз камал сифәтләриндә өз затына сөјкәнир. Демәли, руһун мәгамы ҹисминкиндән үстүндүр.[4]

8. Инсанын нәфси күллијјаты дәрк едир. Мәсәлән, инсан бүтүн фәрдләр арасында олан мүштәрәк күлијјаты дәрк едир. Күлли олдуғуна ҝөрә шәкл вә мәкан кими сифәтләрдән узаг олмалыдыр ки, бүтүн фәрдләрә тәтбиг олуна билсин. ( јохса, әҝәр күллинин шәкл вә мәканы олса, јалныз бир фәрдә тәтбиг олунар) Һәмчинин, бу күллинин варлығы бирликдәдир, бәс, мәлум олур ки, һәгигәти хариҹдә дејил. (чүнки, әҝәр варлығы вә һәгигәти хариҹдә олса, мүәјјән бир тәтбигә еһтијаҹы олур вә бу да күллијат сифәти илә ујғун дејил) Она ҝөрә дә күлли ҝәрәк зеһндә олсун вә зеһндә олан бир сурәт дә мүҹәррәд олмалыдыр. Јохса, әҝәр ҹисм олса, сурәтинин дә ҹисмә ујғун олараг мәкана еһтијаҹы олар вә бунунла да күлли олмагдан хариҹ олар. Беләликлә, сурәтин мәканы ҹисм дејил, бәлкә дә ҹөвһәри мүҹәррәд олуб, нәфс адланыр. Бәс, нәтиҹә алырыг ки, нәфс мүҹәррәд олуб һәр һансы бир мәкандан еһтијаҹсыздыр. Чүнки, ҹисм һәмишә хариҹдә олур вә мәкана еһтијаҹы вар.[5]

9. Әҝәр инсанын ҹисми там нормада олса вә мүлајим һалда, инсан ани олараг өз бәдәниндән вә әтрафындакылардан гафил олур. Һалбуки, әҝәр диггәтини ҹәмләсә өзүнү дәрк едәр.[6]     

 10. Әгли шејләрдә тәфәккүр вә дәринлијә вармаг, бәдәнин зәифләмәсинә, әгли гүввәнин исә мөһкәмләнмәсинә сәбәб олур. Демәли, нәфс бәдәндән ајры вә мүҹәррәддир. Чүнки, бир шеј ејни заманда бир варлығын һәм зәифләмәсинә вә һәм дә ҝүҹләнмәсинә сәбәб ола билмәз. Беләликлә, бу әгли гүввә ҹисми хүсусијјәтләрдән дејил.[7]

     Нәфсин мүҹәррәд олмасынын нәгли дәлилләри;

Гурани-кәримдә руһун мүҹәррәд олмасына чохлу ајәләр дәлаләт едир. Ихтисар үчүн биз јалныз үч ајәјә ишарә едирик:

1. Мөминун сурәсинин 12-14-ҹү ајәләри инсанын јарадылышыны белә бәјан едир: “Биз, һəгигəтəн, инсaны тəртəмиз (сүзүлмүш) пaлчыгдaн јaрaтдыг. Сoнрa oну (Адəм өвлaдыны) нүтфə һaлындa мөһкəм бир јeрдə (aнa бəтниндə) јeрлəшдирдик.”  Сонра бујурур: “Дaһa сoнрa oну бaмбaшгa (јeни) бир мəxлугaт oлaрaг јaрaтдыг.” Һалбуки, әввәлдә - инсандан,  ону хәлг етдик – дејилмишди. Бу да нишан верир ки, инсан елә бир камала маликдир ки, илк јаранышы илә фәргләнир. Әввәлләр малик олмадығы шәрәфи әлә ҝәтирир. Она ҝөрә дә инсанын ҝөвһәри затән әввәлки мәрһәләси илә фәрг едир. Илк мәрһәләдә ҹисм олдуғу һалда артыг икинҹи мәрһәләдә ҹисм дејил. Јәни, мүҹәррәд олмалыдыр. Она ҝөрә дә инсанын гејри-мадди ҹәһәти ону шәрафәтләндирир. Аллаһ-таала илк инсанын јарадылышынын мүҹәррәд ҹәһәтинә ҝөрә өзүнү ајәдә тәрифләјир. Әҝәр, бу тәриф анҹаг сырф мадди ҹәһәтдән олса иди, диҝәр мадди варлыглар да инсанла мадди ҹәһәтдә мүштәрәкдирләр. Һалбуки, саир варлыглары јаратдыгда Өзүнү белә тәрифләмәмишдир.

2. Бәгәрә сурәсинин 31-33-ҹү ајәләриндә охујуруг: “Адəмə бүтүн шeјлəрин aдлaрыны (исмлəрини) өјрəтди.” Тәфсирчиләрин нәзәријјәсинә ҝөрә Аллаһ-тааланын мәхсус заһири әламәтләри вардыр ки, һәр бир варлыг Онун бир адыны өзүндә изһар едир. Мәсәлән, мәләкләр Аллаһ-тааланын чох билән адынын тәзаһүрүдүрләр. Амма инсан, Аллаһ-тааланын бүтүн ҝөзәл илаһи адларынын мәзһәридир. Чүнки, мәләкләрдән үстүндүр вә онлардан да мүҹәррәдир. Бәс, әҝәр мәләкләр Аллаһ-тааланын бир адынын мәзһәри олан һалда мүҹәррәддирләрсә, бүтүн ҝөзәл илаһи адлары өзүндә ҹәм едән инсанын руһунун мүҹәррәд олмасы фикри даһа гәтидир. Әҝәр јалныз мадди ҹәһәт нәзәрдә тутулсајды, онда мүҹәррәддән даһа хүсуси олан маддә илаһи адын мәзһәри һесаб олунарды. Һалбуки, мәләкләр јалныз Илаһи адлардан биринин мәзһәридир. Бу исә зиддијјәтлә нәтиҹәләнир. Јәни, инсан мәләкләрдән ашағы сәвијјәдә олдуғу һалда онлардан үстүн олсун.

3. Гурани-Кәрим Бәгәрә сурәсинин 154-ҹү вә Али Имран сурәсинин 169-ҹу ајәсиндә бујурур:  “Аллaһ јoлундa өлдүрүлəнлəри (шəһид oлaнлaры) һeч дə өлү зəнн eтмə! Əсл һəгигəтдə oнлaр диридирлəр. Oнлaрa Рəбби јaнындa рузи (ҹəннəт рузиси) əтa oлунур.” Бу, јалныз руһун мүҹәррәд олмасы илә ујғундур. Чүнки, шәһид олмагла мадди бәдән арадан ҝедир вә өлүмлә шәһидлик арасында мадди ҹәһәтдән һеч бир фәрг јохдур. Бу мәгам, јалныз шәһидләрә мәхсус дејилдир. Бир чох пејғәмбәрләр вә салеһ шәхсләр вар ки, онлар шәһидләрдән дә үстүн мәгама маликдирләр. Бундан әлавә, јалныз шәһид олмагла мүҹәррәд оларларса, онда затда ингилаб гаршыја чыхыр вә ајдындыр ки, бу да гејри мүмкүндүр. Чүнки, мадди олуб, мүҹәррәд олмаға шәраити олмајан бир шеј шәһид олмагла неҹә мүҹәррәд ола биләр? Диҝәр тәрәфдән, әҝәр шәһидләрин руһлары маддидирсә вә Пәрвәрдиҝарын дәрҝаһында немәтләрдән истифадә едирләрсә онда Аллаһ-тааланын да мадди олмасы еһтималы гаршыја чыхыр. Чүнки, маддәнин мәкана еһтијаҹы вар вә о мәкан да мадди олмалыдыр. Һәмчинин, өлүләр һаггында ҝөрүлән садиг јухулар, руһларын һазыр олунмасы, өвлијаларын кәрамәтләри вә с... руһун мүҹәррәд олмасына дәлаләт едир.[8]

    Өлүмдән сонра нәфсин галмасы:

 Мүхтәсәр шәкилдә бир нечә дәлиллә өлүмдән сонра нәфсин галмасын ишарә едирик:

1.Әҝәр бир варлыг тәбиәт аләминдән хариҹ олса вә метафизик аләмә тәрәф һәрәкәт етсә, даһа ондан өтрү фәна вә јохлуг тәсәввүр олунмур. Маддә имкан олдуғу гәдәр јүксәлир вә сонда нәфс сурәти бәдәни тәрк едир вә маддәдән еһтијаҹсыз вә мүҹәррәд бир варлыг олур. Беләликлә, јохлуг нәфсдә јохлуг олмур. Чүнки, јохлуг вә арадан ҝетмәк маддәнин вә ҹисмин хүсусијјәтләриндәндир. Бундан әлавә, маддәдә мүәјјән гүввә вар ки, нә гәдәр о гүввә вар, маддә дә мөвҹуддур, амма бу гүввә сона јетдикдән сонра маддә дә сона јетир вә мәһв олур. Амма, нәфс маддәдән ајрылдыгдан сонра маддәнин хасијјәтини өзүндә сахламыр. Она ҝөрә дә јохлуға мәруз галмыр. Нәфсин тәкҹә бир һалда јохлуғу мүмкүндүр ки, о да бу һалдадыр ки, нәфсин әсл сәбәби арадан ҝетсин вә бу да гејри мүмүкүндүр.

    Изаһ будур ки: Нәфсин әсас јаранма сәбәби ја ваҹибул-вуҹуддур (Һагг таала) ја да башга бир варлыг ки, сону Она чатыр. Илк фәрздә нәфс илк Јарадана бағлы олдуғуна ҝөрә садә вә тәркибсиз нәзәрә ҝәлир вә бүтүн варлығы Јарадана бағлы олур. Онун варлығы ејни бағлылыгладыр. Фәләсәфи гануна әсасән, нәтиҹәнин (мәлулун) сәбәбдән (илләтдән) гачмасынын гејри-мүмкүн олдуғуну нәзәрә алмагла нәтиҹәнин сәбәбдән кәнара чыхмасы гејри-мүмкүндүр. Јәни, гејри мүмүкүндүр ки, сәбәб (илләт) олсун, амма нәтиҹә (мәлул) олмасын.  (ганун: истиһалеји әдәми мәлул идә вуҹудул илләт- јәни, нәтиҹәнин сәбәб олан һалда олмамасынын гејри мүмкүнлүјү) (неҹә ки, онун әкси дә гејри-мүмкүндүр). Әҝәр сәбәб Јарадан олмаса да сонра сәбәбин Она чатмасы ваҹибдир. Она ҝөрә дә бу гануна аид олур: “куллу ма бил-әрәз јонтәһи ила ма биззат” – (јәни, сонрадан јаранан һәр бир шеј сонда затән олана гајыдыр). Фәрз будур ки, Јарадандан гејри нә варса һамысы мүмкүн вә нәтиҹәдир. Беләликлә, сонда сәбәб Јарадана гајыдыр, әкс һалда сонсуз силсилә гаршыја чыхыр ки, бунун да гејри-мүмкүн олмасы өз јериндә сүбут олунуб. Бәс, нәфсин сонда илк Јарадана гајытмасы сүбут олундугдан сонра нәтиҹә алырыг ки, гејд олунмуш гануна әсасән, онда јохлуг гејри-мүмкүндүр.

 2. Нәфсин нә гәдәр ки, бәдәнә тәдбир бағлылығы вар, һәрәкәт вә дәјишикликдә олур вә һалдан-һала дүшүр. Јәни, ја мәнәви јүксәклијә тәрәф һәрәкәтдәдир, ја да сүгут едир. Амма, бәдәндән ајрылдыгдан сонра онда һеч бир һәрәкәт јохдур. Һәрәкәт олмадығына ҝөрә дәјишиклик вә һалбаһал олмасы да јохдур. Беләликлә, варлығы сабит вә даимидир.

Бахмајараг ки, һеч дә бүтүн нәфсләр мүҹәррәд мисал вә хәјал аләминдә галыб мүҹәррәд әглләр аләминә чата билмирләр, амма бунун һеч бир ирады јохдур. Чүнки, нәфсин әбәди галмасы үчүн онун мисал аләминдә олмасы да кифајәт едир. О ҹәһәтдән бәзи даһи алимләр хәјал вә ваһимә гүввәсинә малик олан һејвани нәфсләрин дә баги галмасыны гәбул едирләр.

  3. Һикмәт дәлили:   Ҹаһанын јарадылмасы әбәс вә биһудә олмајыб, һикмәт үзүндәндир. Она ҝөрә ки, Јараданын каината еһтијаҹы олмаса вә мүтләг гүдрәт саһиби олса да һикмәт саһибидир. О сәбәбдән ишләриндә (истәр бирбаша, истәрсә дә васитә илә) өзү үчүн һеч бир фајда нәзәрә алмыр. Лакин һеч бир ејби јохдур ки, Јараданын һәдәфи мәхлугу (јаранмышы) камала чатдырмаг олсун. Неҹә ки, Гуранда бу һагда охујуруг: “Мән ҹинләри вә инсанлары јалныз Мәнә ибадәт етмәк үчүн јаратдым!” (Заријат сурәси, 54) Беләликлә, ҹаһанын Јараданы һикмәт саһибидир вә каинатын һәдәфсиз јаранмасы гејри-мүмкүндүр. Мәхлуг да о һәдәфә чатмагла камала јетмиш олур вә бу һәдәфин тәһәггүг тапмасы да гәтидир. Неҹә ки, Гуранда бујурур: “Гијамәтдә вә онун ҹаза ҝүнү олмасында һеч бир шәкк-шүбһә јохдур” (Кәһф сурәси, 21) Чүнки, О, бүтүн мәхлугатын Халиги вә онлара гаһирдир. Бәс, һеч бир мәнасы јохдур ки, каинат һәдәфинә чатмасын. Амма, варлыгларын камала чатмасы мүгәддимәсиз вә васитәсиз мүмкүн олмадығына ҝөрә һикмәт саһиби олан Јарадан варлыглары сон һәдәфә чатдырмаг үчүн лазым олан васитәни онлара вермишдир. Демәли, биринҹиси, нәфсин әбәди вә јохлуғун она ариз олмамасы ваҹибдир. Әкс һалда, јохлуғун вә арадан ҝетмәјин  камалла ујғунлуғу јохдур. Икинҹи, камала чатандан сонра арадан ҝетмәјин вә јох олмағын мәнасы олмаз вә әбәс ишдир. Бу да һикмәт саһибинин һикмәти илә ујуғун дејил.

 4. Әдаләт дәлили;

     Аллаһ-тааланын әмрләринә итаәт вә тарих боју илаһи пејғәмбәрләрлә дүшмәнчилик вә мүхалифәтчилик  едиб-етмәмәләринә ҝөрә ҹәмијјәт үзвләри ики гисмә бөлүнүр; тәгва әһли, шәр инсанлар вә залымлар. Тәгва әһли Аллаһ вә салеһ әмәл һаггында дүшүнәрәк халга хидмәти өз гаршыларына мәгсәд гојмушлар. Онларын мүгабилиндә залым вә шәр адамлар һәмишә фитнә-фәсадла мәшғул олуб, башгаларыны јолдан аздырмагла һәјат сүрүрләр. Бунунла белә (адәтән дүнјада) нә залым ҹәзасыны алыр вә нә дә салеһ шәхс мүкафатына чатыр. Әҝәр нә вахтса залым бу дүнјада ҹазасына чатса да бу ҹәза онун ҹинајәт әмәлинин там ҹәзасы сајылмыр. Һәтта бәзән, дүнјада салеһ әмәлә ҝөрә верилән мүкафат да там шәкилдә мүкафат сајылмыр. Бу да дүнјанын хүсусијјәтләриндәндир. Бәс, инсанын әсл инсанијјәтини тәшкил едән руһдан өтрү өлүмлә бәдәндән ајрылдыгдан сонра галмагдан өтрү башга бир аләм лазымдыр ки, нәтиҹә әлә ҝәлсин. Беләликлә, әҝәр руһ да бәдән кими өлүмлә өз варлығыны әлдән верәрсә, онда бәндәләрин әмәлләри мүкафатсыз вә ҹәзасыз галар. Бу да һикмәт саһиби Јарадан үчүн бәјәнилмәз вә гејри мүмкүндүр. Биз, әдаләтин әксинәдир. Чүнки, әдаләтин тәрифиндә дејирик: “һәр бир һагг саһибинин һаггыны она вермәк”. Бу мәна да инсан үчүн јалныз, руһун әбәди галмасы илә һәјата кечир.

   Нәфсин әбәди олмасына нәгли дәлилләр:

1.Зүмәр сурәсинин 42-ҹи ајәсиндән мәлум олур ки, Аллаһ-таала өлүләрин руһуну мәхсус бир аләмдә сахлајыр. Бу мәсәләнин шаһиди исә ајәдәки там шәкилдә алмаг вә ҝөтүрмәк олан тәвәффа кәлмәсидир. Бәс, мәлум олур ки, бу аләмдән сонра руһ арадан ҝедиб јох олмур.

2. Бәгәрә сурәсинин  154 вә Али Имран сурәсинин 169-ҹу ајәсиндә охујуруг: “Аллaһ јoлундa өлдүрүлəнлəри (шəһид oлaнлaры) һeч дə өлү зəнн eтмə! Əсл һəгигəтдə oнлaр диридирлəр. Oнлaрa Рəбби јaнындa рузи (ҹəннəт рузиси) əтa oлунур.”  

3. Мөмин сурәсинин 45 вә 46-ҹы ајәләриндә бујурур: “Онлар (өлән ҝүндән Гијамәтә гәдәр гәбир евиндә) сәһәр-ахшам (ҝүндә ики дәфә) одда јандырыларлар. Гијамәт гопдуғу ҝүн исә (дејиләҹәкдир): "Фир’он әһлини ән шиддәтли әзаба салын!" Бу сөзүн мәнасы нәфсин өлүмдән сонра галмасыдыр. Чүнки, арадан ҝедән варлыг әзабы дәрк етмәз вә диҝәр мадди варлыгларла фәрги олмаз. Демәли, инсанын һәгигәти ҹисминдән гејрисидир.

Бу бәһсин давамында бир нечә даһи философун нәзәријјәләрини гејд едирик.

 1. Ибн Сина нәфсин галмасы бәһсиндә јазыр: “Нәфсин ҹисм илә ујғунлуғу олмајыб, тәкҹә камала јетмәкдән үчүн вәсилә олдуғуна ҝөрә өлүмлә әлдән ҝедән ҹисмдән сонра она бир зәрәр дәјмәз. Чүнки, нәфсин затән ҹисмә еһтијаҹы јохдур. Она ҝөрә ки, философларын иттифаг нәзәри будур ки, нәфс затән мүҹәррәддир. Амма, һазырда нә гәдәр ки, бәдәндәдир, она мөһтаҹдыр. Демәли, маддәнин вә ҹисмин арадан ҝетмәси илә нәфс арадан ҝетмәз.”

   О, башга јердә бујурур: “Нәфс, фәалијјәтдә олан әглә бағлы олдуғуна ҝөрә онун үчүн јалныз вәсилә ролуну ојнајан бәдән әлдән ҝетдикдә нәфсә бир зәрәр тохунмаз; чүнки, нәфс вәсилә вә аләтлә јох, өз заты илә ағылдан истифадә едир. Әввәла, нәфсин мүҹәррәд олмасы сабит олду, икинҹи, фәлсәфә ганунуна ҝөрә өз заты илә ағлындан истифадә едән вә өзүнә һүзури елми олан мүҹәррәд бир варлыг тәкҹә өзүнү јох, бәлкә дә диҝәр варлыглары да дәрк едир.”

 2. Амма, Һикмәти мутәлијјәнин (али һикмәт мәктәби) нәзәријјәсинин әсасыны гојан Молла Сәдра бу мәзмунда јазыр: “Нәфс, камал сифәтләрини әлә ҝәтирдикдән сонра елә бир мәртәбәјә чатыр ки, артыг бәдәнә еһтијаҹы олмур. Она ҝөрә дә ондан ајрылдыгдан сонра әсл Јараданына тәрәф гајыдыр вә орда шад вә хүррәм һалда гәрар тутур, һалбуки, бу иш бәдәнлә мүмкүн дејил.” О, һәмчинин јазыр: “Нәфсин бәдәнә нә гәдәр чох әлагәси вә бағлылығы олса, бир о гәдәр өзүнү аз вә әҝәр бу фасилә чох олса даһа јахшы шәкилдә дәрк едир. Өлүмлә бу дәрк өз камал һәддинә чатыр.”

  Ону да гејд едәк ки, ҝәтирилән дәлилләр нәфсин әбәди олмасы вә онун үчүн өлүмүн олмамасыны сүбут етмәклә јанашы, руһун јухуја мүбтәла олмамасы үчүн дә истифадә олунур. Белә ки, јуху өлүмүн ән јүнҝүл мәртәбәсидир вә онунла өлүмүн арасында фәрг бундадыр ки, өлүм васитәси илә нәфслә бәдәнин әлагәси там шәкилдә гәт олур вә руһ камал һәддинә чатдыгдан сонра бәдәни тәрк едир. Амма, јуху васитәси илә нәфслә бәдәнин әлагәси тамамилә кәсилмир вә демәк олар ки, бу әлагә зәифләјир. Тәхминән, демәк олар ки, аз һаллар истисна олмагла јуху заманы руһ бәдәндән истифадә етмир. Бундан әлавә, бу һәдис дә мәсәләни тәсдиг едир ки, јуху өлүмүн гардашыдыр.[9]       

  Әлбәттә, руһун јухуја ҝетмәмәсинә ҝөрә диҝәр дәлилләр дә ҝәтирмәк олар:

Бәһсимизин әввәлиндә сүбут олунду ки, руһ мүҹәррәд олуб, бәдән вә ҹисмдән ајрыдыр. Башга тәрәфдән јуху, бәдәнлә әлагәдар олуб, ҹисмин јорғунлуғундан сонра тәзәдән гүввәтләнмәсиндән өтрү гаршыја чыхыр вә бу да маддәнин ххүсусијјәтләриндәндир. Нәтиҹәдә дејә биләрик ки, инсанын нәфси вә руһу јатмыр вә бәзи тәһгигатчыларын сөјләдијинә әсасән, бәдәнин јухуја ҝетмәси нәфсин бәдәндән истифадәсиндән сонра онда јаранмыш јорғунлуғун арадан галхыб, тәзәдән гүввәт тапмасы үчүн гаршыја чыхыр.