Cavabın aydınlaşması üçün aşağıdakı incəliklərə diqqət yetirmək lazımdır:

1. Hər günahın iki yönü vardır: onun biri Pərvərdigari-aləmin müqabilində üsyankarlıq, itaətsizlik və Onun hörmətini pozmaq (Pərvərdigarın haqqına zülm rəva görmək), digəri isə günahkar şəxsin özü və cəmiyyətdəki başqa şəxslərlə əlaqədar olan yönüdür (günahkar şəxsin özü və camaatın haqqına zülm).[1]

2. Günahlar günahın əncam verildiyi zaman və məkan şərtlərinin müxtəlifliyini, günahların təfavütünü, günahkar şəxslərin şəxsiyyətini nəzərə almaqla eyni səviyyədə deyildir və bir-biri ilə fərqlidir. Təbiidir ki, onların cəzaları da fərqli olacaqdır.

Misal üçün, Quranda Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in həyat yoldaşları barəsində buyurulur: “Əgər siz çirkin iş görsəniz, onun cəzası da iki qat artıq olacaqdır.”[2] [3]

Başqa misal: İmam Riza (əleyhis-salam)-dan nəql olunan bir rəvayətdə oxuyuruq: “Bir kəs aşkarda günah edirsə və ya günah işi yayarsa zəlildir. Günahı gizlində və məxfi şəkildə əncam verən şəxs isə bağışlanar.”[4]

3. Bir bölgüdə günahlar “Allahın haqqı” və “camaatın haqqı” olmaqla iki qismə bölünür. Rəvayətlərdə belə qeyd olunur: “Allah həqqun-nasdan (camaatın haqqı) ibarət olan günahları yalnız o vaxt bağışlayır ki, haqqın sahibi onu bağışlamış olsun.”[5]

Buna əsasən, bu qisim günahlar heç vaxt günahkar şəxsin özünün və ya başqalarının onun barəsində etdiyi dua və istiğfar ilə – istər onun həyatında olsun, istərsə də onun ölümümdən sonra – bağışlana bilməz; əksinə haqq sahibinin razılığı əldə olunmalı, yaxud haqq sahibi öz haqqından keçməlidir. Misal üçün, əgər bir şəxs başqasının əmlakını tələf və ya qəsb edibsə, malın sahibi razı olmayınca, Allah-taala belə bir günahı bağışlamayacaqdır.

4. Günahlar kiçik və böyük olmaqla iki qismə bölünür. Böyük günah o günahlara deyilir ki, İslam nəzərindən çox ciddi məsəlidir və Qurani-məciddə qadağan olunmaqdan əlavə, bu işi görənlərə ilahi əzab vədəsi də verilmişdir. Misal üçün: zina, günahsız insanı qətlə yetirmək, sələmçilik və s. Bunlar bir çox rəvayətlərdə də qeyd olunmuşdur.[6]

Kiçik günahlar isə o günahlardır ki, sadəcə qadağan olunur. Qurani-məcid kiçik günahlarla əlaqədar bağışlanmaq vədəsi verərək buyurur: “Əgər nəhy (qadağan) olunan böyük günahlardan çəkinsəniz, kiçik günahlarınızı bağışlayar və sizi gözəl bir məqama daxil edərik.”[7]

Bu şərif ayəyə əsasən, insan böyük günahlardan çəkinərsə, onun kiçik günahları bağışlanar. Amma diqqət yetirmək lazımdır ki, bəzən müəyyən şəraitlərdə kiçik günahlar böyük günahlara çevrilir və bu ilahi vədənin şamil olma dairəsindən xaric olur.[8] Yəni kiçik günahların bir çoxu böyük günahlara çevrilir. Belə ki, Allah-taala nəinki onların barəsində bağışlanmaq vədəsi verməmiş, üstəlik əzab vədəsi də vermişdir.”[9]

5. Digər bir təsnifdə günahları iki qismə bölmək olar:

a) Bəzi insanlar cəhalət və nadanlıq üzündən müəyyən bir günah iş görür, bundan sonra dərhal peşman olaraq tövbə edir və onun bərpa etmək məqamına gəlirlər. Allah-taala onların barəsində bəxşiş və bağışlanmaq vədəsi vermişdir.[10]

b) İnsan günah işlərin günah olmasını bilə-bilə onu əncam versə və bundan sonra peşman olmasa; şübhəsiz, bu dəstə insanlar Allah tərəfindən bağışlanmayacaqdır.

Yuxarıda qeyd olunanlardan məlum olur ki, Pərvərdigari-aləmin günahları bağışlaması və günahkar şəxsin vəziyyətinin müsbət istiqamətə dəyişilməsi yalnız o günahlar barəsində mümkündür ki, şəxsin tərəfindən lazımi səbəb və vasitələrin əldə edilməsi ilə[11] Allah tərəfindən də bağışlamaq və əfv vədəsi vermiş olsun.

Amma bir insan bütün həyatı boyu günah və azğınçılıqda olsa, başqalarının ehsan, yaxşılıq və duası ilə bağışlanması necə mümkün ola bilər?! Belə olan halda onun axirətdəki taleyi necə dəyişilə bilər?!

Demək lazımdır ki, günaha və azğınlığa qərq olanların hamısı belə deyildir və başqalarının əməl və ehsanları ilə onların vəziyyətinin dəyişməsi mümkün deyildir. Amma Allah-taala tərəfindən bağışlanmaq və əfv vədəsi verilən günahkarlarda isə belə ümid vardır ki, hətta başqalarının dua və ehsanı ilə belə, əfv edilsin. Çünki Quranda buyurulur: “Həsənələr (yaxşı əməllər)[12] pis işləri (və onun acınacaqlı təsirlərini) aradan aparır.”[13]

Quranın bir ayəsinə əsasən günahkar şəxsin öz həyatında gördüyü müəyyən yaxşı işlər səbəbi ilə günahları bağışlanıb, onların pis, ağır təsirləri aradan getdiyi kimi, başqaları da yaxşı işlər görüb, ehsan etsə və onun savabını (günahkar) bir şəxsə hədiyyə etsələr, bu əməllər də həmin şəxsin günahlarının bağışlanmasına və onun təsirlərinin aradan getməsinə səbəb olacaqdır.

Çoxlu rəvayətlərdə deyilir: Bir şəxs dünyadan gedən zaman əgər başqaları (övladları, yaxud başqa şəxslər) namaz, oruc, həcc, sədəqə, qulların azad edilməsi və s. kimi yaxşı işləri görərək savabını dünyadan getmiş həmin şəxsə hədiyyə etsələr, bu əməllərin savab və mükafatı o meyitə çatacaqdır.[14]

Şübhəsiz, başqaları tərəfindən görülən yaxşı işlərin və ehsanların savabı günahkar şəxsə çatan zaman bu savablar günahkar şəxsin günahlarının pis təsirlərini bərpa etmək miqdarında olsa onun günahları təmizlənəcəkdir. Ümumiyyətlə, Allahın ədaləti tələb edir ki, günahkar şəxsin barəsində başqalarının yaxşı əməllərini – həmin yaxşı əməllərin meyarına müvafiq olaraq – bağışlasın. Çünki Allah-taala öz Peyğəmbərinin dili ilə bu yolu açıq qoyduğunu bəyan etmişdir.[15]

Bu dünyada da əgər bir şəxs pis və yaramaz işlər görüb başqasına xəsarət vurarsa, bundan sonra üçüncü bir şəxs bu xəsarətləri bərpa edərsə, şübhəsiz, xəsarət görmüş şəxs razı olacaqdır. Əgər razı olmazsa, onda onu məzəmmət edərlər. Deməli, “necə olur ki, günahkar şəxs dünyadan getdikdən sonra onun günahları başqalarının onun barəsində etdiyi yaxşı əməllər və ehsanlar səbəbi ilə bağışlanmış olsun?!” deyə heç bir suala və təəccübə yer yoxdur.

Bəli, əgər bir insan, bütün yaxşı əməl sahiblərinin öz yaxşı əməllərini ona hədiyyə edəcəkləri təqdirdə belə, yenə də onun böyük və sonsuz günahları bərpa olunmayacaq dərəcədə ağır günahlara düçar olubsa, belə olan halda başqalarının xeyir əməlləri onun günahlarının tamamilə bağışlanmasına əsla səbəb olmaz; sadəcə onun günah yükü azaldılar və Allah-taala onun əzabını müəyyən qədər yüngülləşdirər.[16]

Qeyd olunmalıdır ki, Allah-taala ədalətli və hikmət sahibi olub bəndələrinin heç birinə zərrə qədər belə, zülmü rəva görmədiyindən heç bir bəndənin əməlini görməməzliyə vurmur, heç bir yaxşı əməl sahibinin əcr və mükafatını zay etmir. Allah-taala bizim nəzərimizdə günahkar və ilahi əzaba layiq olan bir çox insanları bağışlaya bilər, çünki biz onun əməl və rəftarlarının hamısından agah deyilik. Lakin mütəal Allah onların hamısından agah olduğundan, eləcə də bizim agah olmadığımız çoxlu (yaxşı) şeyləri bildiyindən məğfirətə və əfvə layiq görülməsini Allah-taalanın bildiyi, bizim isə xəbərdar olmadığımız həmin yaxşı əməllərin hesabına qoymalıyıq.

Əlbəttə, qafil olmamalıyıq ki, adətən insanın başqaları üçün Allahdan bağışlanmaq istəməsi və xalis dua etməsi o (başqa) insanın öz həyatında yerinə yetirdiyi müsbət cəhətlərə və xeyir əməllərə görədir; əks halda, əgər öz həyatında heç bir müsbət yönə malik olmayıbsa, həyatının başdan-başı günahla dolu olubsa, heç kəs onun barəsində xalis niyyətlə və səmimi-qəlbdən dua etməyəcəkdir, hətta onun övladları və yaxın adamları belə! Onun yaxın adamları əgər nasaleh (ləyaqətsiz) adamlar olarsa, onu ümumiyyətlə yadlarına salmazlar; yox əgər saleh insanlar olarsa, ona qarşı müsbət nəzərləri yoxdur ki, onun barəsində israrla dua etmiş olsunlar.

"Təfsiri-nümunə" kitabında şəfaəti irəli çəkən ayələrlə əlaqədar belə sual irəli çəkilir: Şəfaət bəyan olunan ayələr və ya “Tur” surəsinin 21-ci ayəsi – “behişt əhlinin övladlarını da onlara qovuşdurarıq, halbuki onun övladları bu yolda səy etməmişlər”, yaxud rəvayətlərdə deyilən “hər vaxt bir şəxs xeyir işlər görərsə, bu xeyir işlər onun övladlarına da çatar” kəlamı “qiyamət günü hər bir şəxsin əməyinin hasili yalnız onun öz səyinə bağlıdır” ayəsi ilə necə uyğun gələ bilər?!

Quran buyurur ki, insanın öz səy və fəaliyyətlərindən artıq bir haqqı yoxdur, lakin bu məsələ Pərvərdigari-aləmin lütf və mərhəməti ilə müəyyən layiqli insanlara bəzi nemətlərin verilməsinə mane olmur. Ləyaqətli olmaq bir məsələ, Allah tərəfindən mərhəmətə layiq görülmək isə tamamilə başqa bir məsələdir. Necə ki, Allah-taala bəzən yaxşı işlərə on qat, bəzən yüz qat, bəzən də minlərlə qat artıq mükafat verir.

Bundan əlavə, şəfaət təsadüfü və hesab-kitabsız olan bir məsələ deyildir. O, şəfaət edən şəxslə müəyyən əlaqə yaradılmasına, (günahkar) şəxsin öz müsbət səy və fəaliyyətlərinə də bağlıdır.[17]

Həmçinin behişt əhlinin övladlarının onlara qovuşdurulmasında da belə buyurulur: وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِایِمَانٍ “(bu şərtlə:) övladları imanda onlara tabe olmuşlar.” Bu o haldadır ki, övladları imanda onlara tabe olsunlar.”[18]

Mərhum Əllamə Təbatəbai “Əl-mizan” təfsirində şəfaət barəsində buyurur: Əgər bir şəxs heç bir ilahi təklifi (vəzifəni) əncam vermədən müqəddimələrini hazırlamadığı müəyyən bir savaba nail olmaq və müxalifət etdiyi ilahi vəzifələrin cəzasından xilas olmaq istəsə, şəfaətə üz gətirir. Şəfaətin təsir etmə halları da həmin yerlərdir. Amma mütləq və qeydsiz-şərtsiz deyildir. Çünki elə insanlar vardır ki, nəzərdə tutulan kamala nail olmağa ümumiyyətlə ləyaqətləri yoxdur. Misal üçün, nə savadı, nə də istedadı olmayan avam bir insanın şəfaət vasitəsi ilə ən bilikli alim olmaq istəyi kimi; yaxud özü ilə vasitə və şəfaətçi olacaq başqa bir şəxs arasında heç bir əlaqə olmayan bir insan kimi. Misal üçün, öz mövlasına heç bir vəchlə itaət etmək məqsədində olmayan bir qulu göstərmək olar. Mövlası qarşısında inadkarlıq və üsyankarlıqla eyni zamanda onun tərəfindən əfv olunmaq üçün şəfaət və vasitə axtarmış olsun. Bu iki fərzdə şəfaətin heç bir faydası yoxdur. Çünki, şəfaət səbəblərin tamamlanması üçün bir vasitədir, amma onun özü müstəqil bir səbəb deyildir ki, birincini alimlərin ən savadlısı, ikincisini isə mövlasına itaətsizlik etməklə eyni zamanda onun yanında hörmətli bir şəxs etmiş olsun.[19]