Инсанын ирадәси Аллаһ-тааланын ирадәси алтында гәрар тутмушдур. Белә ки, инсанын ирадәси Аллаһ-тааланын ирадәсинә бағлы олуб, Һаггдан мүстәгил вә еһтијаҹсыз ола билмәз. Неҹә Гурани-кәримдә бу һагда чохлу ајәләр вар: “(Ону да билин ки) аләмләрин Рәбби олан Аллаһ истәмәсә, сиз (буну) истәјә билмәзсиниз!”[1]  Амма, бу ишин инсанын мухтар олуб, ҝөрдүкләри ишин, фикир вә нијјәтләринин мүгабилиндә мәсулијјәт дашымамасы демәк дејил. Чүнки, бүтүн ишләрдә бирбаша амил вә гәсд едән инсан өзүдүр вә өз әмәлләрини инсан өзү сечир. Амма, Аллаһ-тааланын она вердији гүдрәт вә иҹазә вердији ихтијар вә сечим гүдрәти илә бу иши ҝөрүр. Она ҝөрә дә чох ајәләрдә тәбии амилләри о ҹүмләдән, инсанын ишләрин онун өзүнә нисбәт верилир вә бу әмәлләрин мүгабилиндә инсанын өзүнүн мәсулијјәт дашымасы бәјан олунур. Нәтиҹәдә, инсандан өтрү тәклифләр тәјин олунур вә бу тәклифләрин мүгабилиндә мүкафат вә әзаблар вәдә олунур. Мәслән, Гурнда охујуруг: “Инсана анҹаг өз зәһмәти (сә’ји, чалышмасы, әмәли) галар!” [2] Јахуд диҝәр ајәдә бујурур: “Јахшы иш ҝөрәнин хејири өзүнә, пислик едәнин дә зәрәри өзүнә олар. (Ја Пејғәмбәр!) Сәнин Рәббин (һагсыз јерә) бәндәләрә зүлм едән дејилдир!”[3]  Јохса, әҝәр инсан там мүстәгил олса, әмәли төвһид (Аллаһ-тааланын јеҝанә амил олмасы) вә бүтүн варлыгларын Она мөһтаҹ олмасы илә ујғун олмаз. Һәмчинин, әҝәр инсан өз ишләриндә һеч бир ирадәјә малик олмаса онда Аллаһ-тааланын бујурдуғу әмр вә нәһјләр, әзаб вә мүкафат вәдәләри, әдаләт вә һикмәти илә ујғун олмаз. Демәли, бу мөвзуда олан Гуран ајәләрини ҹәмләшдириб бәзи ајәләрин диҝәрини тәфсир етмәси принсипини гәбул етмәклә, ҹәбр (ирадә мәҹбуријјәти) вә тәфвиз (инсан ирадәсинин сырф азада олмасы) ҝрифтарчылығындан хилас олмалыјыг. Бу мәсәләнин изаһынын ики нөгтәни даһа чох изаһына бағлыдыр:

 а) Мүхтәлиф сәбәбләрин (илләтләрин) ваһид нәтиҹәдә (мәлулуда) ҹәмләшмәсинин нөвләри:

    Мүхтәлиф сәбәбләрин ваһид бир вүҹуда ҝәлән варлыгда (мәлулда) ҹәм олмасыны бир нечә ҹүр фәрз етмәк олар: Һәр һансы бир мүмкүн варлығын јаранмасында ола биләр ки, јалыныз бир сәбәб олсун; мәсәлән, Аллаһ-таала тәрәфиндән бәзи варлыгларын һеч бир мүмүкүн варлығын иштиракы олмадан јарадылмасы јахуд, инсанын хәјал вә ваһимәләринин өз нәфсинә бағлы олмасыны ҝөстәрмәк олар. Һәмчинин, ола биләр ки, һәр һансы бир мүмүкүнүн вүҹуда ҝәлмәсиндә мүхтәлиф сәбәбләрин иштиракы олсун. Бу фәрзин дә бир нечә тәсәввүрү вар:

1.Сәбәбләр “мүштәрәк” шәкилдә бирликдә дәхаләтләри олсун ки, дини терминдә һәр бир сәбәбә тәкликдә “нагис сәбәб” (илләт нагис) вә һамысына бирликдә “там сәбәб” (илләти таммә) дејилир. Мәслән, һәр һансы бир биткинин јетишмәсиндә сујун, һаванын, нурун, торпағын, тохумун вә әкинчинин вә саир ...ролуну ҝөстәрмәк олар. Бу һалда бүтүн бу сәбәбәләрин ҹәмләшмәси ваһид бир нәтиҹәнин (мәлулун) јаранмасында артыг зәрури вә лазымдыр.

2. Сәбәбләр нөвбәдә олмагла тәртиблә бир-бирини әвәз етмәклә ваһид бир нәтиҹәнин вүҹуда ҝәлмәсиндә ролу олмуш олсун. Мәсәлән, тәјјарәнин мәгсәдә чатмасы үчүн маторларынын бир-бир ишә дүшмәсини гејд етмәк олар. Белә ки, маторларын биринин сөнмәси илә икинҹиси ишә дүшүр вә бунунла да тәјјарә сон мәгсәдә гәдәр һәрәкәтдән галмыр. Бу фәрздә дә сәбәбәләрин ҹәм олмасы нәинки ејби јохдур бәлкә дә, нәтиҹәнин әлә ҝәлмәсиндән өтрү лазымдыр. Амма бу фәрздә сәбәбләр арасында һеч бир бағлылыг јохдур. (үчүнҹү фәрзин әксинә)

 3. Сәбәбәләрин ваһид нәтиҹә алынмасында (мәлулда) бир-биринә бағлылығы олсун. Амма, һәмин сәбәбләрин өзләринин варлығында вә јаранмасында бири диҝәринә һеч бир тәртиб олмасын; мәслән, ирадәнин, гәсдин, нијјәтин, әлин һәрәкәтинин, вә саир сәбәбләрин бир мәктубун јазылмасында, әсҝәрин өз башчысына табе олмасында ролуну гејд етмәк олар.

  Бу фәрздә дә сәбәбләрин бирликдә иштиракы, бағлылығы вә биринин диҝәринә тәсиринин һеч бир зәрәри јохдур.

 4. Ики сәбәб топлусунун, фәләсфи терминлә десәк “ики илләт таммәнин” (ики там сәбәбин) ваһид нәтиҹәдә (мәлулуда) ҹәм олмасы вә вүҹуда ҝәлмәсиндән ад апармаг олар; мәсәлән, ваһид заманда ики јазычы васитәси илә там бир мәтнин бир кағызын үзәринә  јазылмасы вә ја, ејни вахтда бир биткинин үзәриндә ики там сәбәб топлусунун (топраг, нур вә әкинчи вә саир..) тәсири терминдә “тәмано” (бир-биринә мане олан ики дәстә) гаршыја чыхыр вә гејр мүмкүндүр. Чүнки, һәр биринин ејни вахтда биринин әмәли диҝәринә мане олур. Беләликлә диҝәр сәбәб вә ја, иш вә һеч бир әмәл олмаз. Демәли, әсл фәрз, јәни ики мүстәгил сәбәб топлусунун (илләти таммаәнин) бирләшмәси бир-биринә манедир. Һәр ики сәбәб топлусу бир-биринә мане олур вә һеч бир нәтиҹә алынмыр вә үмумијјәтлә һеч бир варлыг вүҹуда ҝәлмир ки, сәбәбләр бирләшсин. О сәбәбдән бу фәрз гејри-мүмкүн фәрзләрдән олдуғуна ҝөрә һәгигәтдә һеч бир нүмунәси јохдур.

 5. Бир сыра сәбәбләр топлусунун ваһид бир нәтиҹәдә мүәјјән чәрчивәдә тәсир едир ки, әсл варлығын вүҹуда ҝәлмәсиндә бир-биринә тәртиб тапыр вә бағлылығы вар; мәслән, бабаларын, нәнәләрин, ата вә ананын бир ушағын вүҹуда ҝәлмәсини ҝөстәрмәк олар.

       Јухарыдакы дејиләнләри нәзәрә алмагла билмәк олар ки, Аллаһ-тааланын сәбәблији, иши вә ирадәси, варлыгларын сәбәблији, иши вә ирадәси, о ҹүмләдән инсанын сәбәблији, иши вә ирадәси илә һансы гисмәтлә ујуғун ҝәлир. Әҝәр бу иҹтима, биринҹи, икинҹи вә үчүнҹү гисмлә ујғун олдуғуну тәсәввүр етсәк, бу о мәнададыр ки, инсанын вә диҝәр варлыгларын вүҹудлары Аллаһ-тааладан мүстәгилдир. Бу да, Аллаһ-тааланын бүтүн ишләрдә јеҝанәлији (төвһидә әфали) илә фәргли вә шүбһәсиз ки гәбул олунмур. Дөрдүнҹү гисмдән дә ола билмәз. Чүнки, бу нөв мөвзудан һәгигәтдә нүмунәси јохдур вә затән гејри-мүмүкүндүр. Аллаһ-таалынын ирадәси илә инсанын ирадәсини ваһид бир варлыгда ҹәм олмасынын гејри-мүмүкүнлүјүнү һесаб едәнләр дә һәмин нөв бирлији нәзәрдә тутулар. Һалбуки, инсанын Аллаһ-таалаја бағлылығындан әлавә, өзлүјүндән һеч бир варлығы јохдур, онда галмыш ки, белә бир варлығын сәбәбијјәтини Аллаһ-тааланын дәрҝаһында там сәбәб (илләти таммаә) кими тәсәввүр едәк вә онун ирадәси Аллаһын сәбәбијјәти илә мүгајисә вә ваһид бир нәтиҹәдә ејни һесаб едәк!

   Бу јолла тәкҹә сонунҹу фәрз гәбул олунур. Јәни, инсанын ирадәси, вә сәбәбијјәти Аллаһ-тааланын ирадә вә сәбәбијјәтинин алтында (јахуд чәрчивәсиндә) баш версин.[4] Изаһ бундан ибарәтдир ки, ики ирадәнин бир чәрчивәдә Аллаһ-тааалнын ирадәси алтында ҹәм олмасы инсанын ихтијар вә ирадәси илә зиддијјәтдә олмур. бу мәсләдә илаһи ирадәнин һансы нөвдән олмасына диггәт јетирмәк кифајәтдир.

  б) Илаһи ирадәләрин мүхтәлиф тәсәввүр нөвләри;[5]    

    Илаһи ирадә үмуми олараг ики ҹүр тәсәввүр олуна биләр; зати ирадә вә әмәли ирадә. Әмәли ирадә (фелијјә ирадәси) тәквини (сабит) вә шәри ирадәјә бөлүнүр.  

1.Зати ирадә; О ирадәдир ки, мәхлугатсыз вә онларын Аллаһ-таала илә әлагәсини нәзәрә алмадан Аллаһа нисбәт верилир вә Аллаһ-тааланын ејни затыдыр. Бу ирадәнин лазымасы, Аллаһ-тааланын мухтар олмасы, мәғлуб едилмәз олмасы, Аллаһ-тааланын өзүндән гејрисинин мүгабилиндә мәғлуб олмамасы, Аллаһ-тааланын затән гејриләринә вә саир варлыглара еһтиајҹсыз олмасыдыр. Бу тәсәввүрдә инсан вә онун Аллаһ-таала илә әлагәси тәсәввүр олунмур ки, инсанла Аллаһын ирадәсинин ҹәм олмасындан сөһбәт ҝетсин.

 2. а) Әмәли тәквини (сабит) ирадә; Аллаһ-таалынын бу ирадәси, һәгиги гәза вә гәдәрдә [6] јәни, варлыг аләминдә олан нәзмдә, онларын јаранмасы вә әмәлләри, агибәтинин гәти олмасында тәҹәлли едир. Һәмчинин, мәхлугларын мүхтәлиф һалда, шәкилләрдә вә заманларда јаранмасы илә дә тәҹәлли олур.

  Варлыг аләминдә Аллаһ-тааланын ирадәси бүтүн мөвҹудатлара о ҹүмләдән, инсана там шәкилдә һакимдир вә һеч бир варлығын бу ирадә мүгабилиндә ихтијар вә башга чыхыш јолу јохдур. Неҹә ки Гуранда бујурур: ”Сонра Аллаһ түстү (дүман, јердән галхан бухар) һалында олан ҝөјә үз тутду (ҝөјү јаратмаг гәрарына ҝәлди). Она (ҝөјә) вә јерә белә бујурду: "Истәр-истәмәз вүҹуда ҝәлин!" Онлар да: "Истәјәрәк (Аллаһын әмринә итаәт едәрәк) вүҹуда ҝәлдик!" - дејә ҹаваб вердиләр.”[7]  Һәмчинин, јенә бујурур: ”Ҝөјлəрдə вə јeрдə oлaн бүтүн мəxлугaтдaн бир eлəси јoxдур ки, Рəһмaнын һүзурунa бир гул кими ҝəлмəсин.” [8]  

   Аллаһ-тааланын әмәлдә тәквини ирадәсинә ҝөрә инсан ирадә вә ихтијар саһиби кими јарадылмышдыр. Өз јолуну өз сечир вә агибәтини дә өзү тәјин едир; диҝәр ҹәһәтдән инсан өз ата-анасыны, ҹинсини, сурәтини сечмәкдә һеч бир ихтијар вә ирадәси јохдур.

б) Аллаһ-тааланын әмәлдә шәриәт (фелијјә) ирадәси;  Бу ирадә Аллаһ-тааланын ихтијар саһиби вә мухтар инсандан өтрү гојдуғу ганунлар ирадәсидир. Шәриәтин әслиндә вә онун дәјишдирилмәси вә ја инсанлара чатдырылмасында Аллаһ-тааланын ирадәси илә һеч варлығын ирадәси шәрик дејилдир. Демәли, мәләк, пејғәмбәр вә ҹанишинләри Аллаһ-тааланын ејни ирадәсини дәјишмәдән инсанлара чатдырыб, артырыб азалтмадан, Аллаһ-тааланын онлара вердији иҹазәнин чәрчивәсиндә инсанларын ихтијарында гојуб ону шәрһ вә тәфсир етмәлидирләр.

     Амма бу ганунларын иҹрасындадыр ки, инсана ихтијар верир вә онун үсјан вә ја итаәт етмәсини онун өз өһдәсинә гојур. Бу ҹәһәтдән инсан өз сечиминә әсасән әҝәр истәсә ирадәсини Аллаһ-тааланын ирадәси илә ујуғунлашдырыб Онун тәквини (сабит) ирадәсинә разы олур вә инсана јолладығы шәриәтдән там итаәт едир вә бунунла өз сәадәтини әлә ҝәтирир вә Ахирәт аләминин әмнијјәт вә немәтләринә ләјагәт әлә ҝәтирир, о јерә гәдәр итаәтдә олур ки, Аллаһ-таала онун бүтүн арзу вә истәкләрини бир анда онун ихтиајрында гојур. Бу һагда Гуранда охујуруг: “Иман ҝәтириб јахшы ишләр ҝөрәнләр исә ҹәннәт бағчаларында олаҹаглар. Рәббинин дәрҝаһында онлар үчүн истәдикләри һәр шеј олаҹагдыр. Будур ән бөјүк не’мәт!”[9]  Башга ајәдә охујуруг: “Иман ҝәтириб јахшы әмәлләр едәнләр исә јарадылмышларын ән јахшыларыдыр. Онлардан өз Рәбби јанындакы мүкафаты (ағаҹлары) алтындан чајлар ахан Әдн ҹәннәтләридир. Онлар орада әбәди галаҹаглар. Аллаһ онлардан разыдыр, онлар да Аллаһдан. Бу (не’мәтләр) Рәббиндән горханлар үчүндүр!”[10] 

     Беләликлә, өз ихтијары илә Аллаһ-таалынын етдији ирадәни етсин вә Онун ирадәсинә разы олсун. Аллаһын шәри вә тәквини ирадәсинә разы олсун вә Аллаһ-тааланын она истәдији вә бәјәндијиндән башга һеч бир шеји бәјәниб истәмәсин.[11] Беләликлә, Аллаһ-тааланын тәквини вә шәри ирадәсини инсан да ирадә едир вә инсанын бу ирадәси вә гүдрәти Аллаһын тәквини ирадәсинә әсасән, она фејз кими верилмиш, инсанын варлығы вә ирадәси Аллаһ-таалынын ирадәси алтында гәрар тутумушдур. Белә бирлијин һеч бир манеси јохдур вә гејри-мүмүкүн ишләрдән дејилдир. Чүнки, нә ики там сәбәбин (илләти таммәнин) ваһид нәтиҹәдә бирләшмәсидир, нә дә инсанын ирадә вә ихтијары онда алынмышдыр.  Бәлкә Аллаһын она ирадә вә иҹазә вердијинә ҝөрә өз јолуну өзү сечмиш вә Аллаһ-тааланын етдији ирадәни етмишдир.

     Әҝәр инсан ҝүнаһ етсә вә Аллаһ-тааланын шәри ирадәсиндән бојун гачырса, о ишдән Аллаһын хошу ҝәлмир вә гәзәбинә сәбәб олур. Јенә дә бу әмәли инсан өз ихтиајры илә сечир вә нәтиҹәдә өз әмәлләри илә агибәтинин пис олмасына өзү сәбәб олур. Лакин, онун бу хилаф јолу да Аллаһ-тааланын тәквини (сабит) ирадәсиндән кәнарда дејилдир; чүнки, Аллаһ-таала өзүнүн тәквини ирадәси илә инсаны мухтар вә ихтијар саһиби етмиш, она илаһи шәриәт ирадәсинә гаршы ҝүнаһ вә хәта ихтијары вермишдир. Бу ҹәһәтдән инсанын бу хәта вә үсјаны әслиндә Аллаһ-тааланын гүдрәт вә ирадәсинә галиб ҝәлмәси мәнасында дејил; чүнки, Аллаһ-таала истәдији анда бу ирадә вә гүдрәти ҝүнаһкар инсанда ала биләр вә она ҝөрә дә бујурур: ”Јoxсa пис əмəллəр eдəнлəр əзaбымыздaн сoвушa билəҹəклəрини ҝүмaн eдирлəр? Oнлaр нeҹə дə пис мүһaкимə јүрүдүрлəр!”[12]

   Нәтиҹә алырыг ки, Аллаһ-тааланын тәквини (сабит) ирадәсиндә вә әсл шәриәтиндә инсанын бу ирадәјә тәсир едәҹәк һеч бир ихтијар вә ирадәси јохдур ки, ики ирадәнин ҹәм олмасы гаршыја чыхсын. Шәри ирадәнин иҹрасында инсан, тәквини ҹәһәтдән Илаһи ирадәнин алтында гәрар тутумуш, әҝәр итаәт едәрсә өз ихтијары илә Аллаһ-тааланын ирадәси алтында гәрар верир вә Онун тәквини ирадәсинә разы олур, нәтиҹәдә бу бәјәнилмиш сечимлә өз ҝәләҹәк хошбәхтлијини әлә ҝәтирир. Амма әҝәр ҝүнаһ етсә; јәни, Һаггын ирадәсини өз ирадәси гәрар вермәсә, өзүндән башга һеч кимә зәрәр етмәмиш вә Аллаһ-тааланын варлыг аләминә һеч бир хәләл ҝәлмәз. Чүнки, Аллаһ-таала өз тәквини ирадәсинә әсасән, инсана шәриәтдә ҝүнаһ вә хилаф етмәк ирадәси вә ихтијары вермишдир. Һәмчинин, Өз шәри ирадәси илә инсаны бу ҝүнаһлардан чәкиндирмишдир. Лакин, инсан бүтүн бу хәбәрдарлыглара бахмајараг өз ихтијары илә ҝүнаһ јолуну тутумуш вә Аллаһын гәзәбинә дүчар олмушдур. Ола билсин инсан бу һаләтиндә өз-өзүнә фикирләшсин ки, мән ҝүнаһымла Аллаһ-тааланын ирадәсинә галиб ҝәлмишәм. Лакин, һәгигәт башгадыр; чүнки, инсан һеч вахт, һәтта ҝүнаһ етдији анда Аллаһ-тааланын ирадә, һакимијјәт вә гүдрәтиндән кәнара чыхмамыш вә О мүгәддәс пак Затдан еһтијаҹсыз дејилдир!

      Бу һалдадыр ки, Аллаһ-таала бујурур: “Һaрaдa oлурсунуз oлун, һəттa уҹa (мөһкəм) гaлaлaр ичəрисиндə oлсaныз бeлə, өлүм сизи һaглaјaҹaг. (Јa Рəлулум!) Oнлaрa бир xeјир јeтишдикдə: "Бу Аллaһдaндыр!" - дeјəрлəр, бир пислик үз вeрдикдə исə: "Бу сəндəндир!" - сөјлəјəрлəр. (Oнлaрa) дe: "Һaмысы Аллaһдaндыр". Бу ҹaмaaтa нə oлуб ки, aз гaлa сөз дə aнлaмыр! (Еј инсaн!) Сəнə јeтишəн һəр бир јaxшылыг Аллaһдaндыр, сəнə үз вeрəн һəр бир пислик исə өзүндəндир. (Јa Рəсулум!) Биз сəни инсaнлaрa пeјғəмбəр ҝөндəрдик. Аллaһын бунa шaһид oлмaсы (сəнə) кифaјəт eдəр.”[13]

    Әлбәттә, шүбһәсиз әминик ки, сонсуз сабит варлыг аләминдә инсанын ихтијарынын Аллаһ-тааланын ирадәси мүгајисәви тәсәввүрү чох чәтиндир. Она ҝәрә дә Әһли-Бејт (әлејһимуссалам) мәктәбиндән кәнарда галанлар ја тәфритә дүчар олмуш вә инсанын өз башына тәсәввүр етмәклә бүтүн әмәлләрини өз ихтијарында олдуғуну тәсәввүр етмишләр. Мәслән, мөтәзилә белә бир етигадыны гәбул едирләр. О сәбәбдән онлара “мүфәввизә” (өз башына бурахылмыш) дејилир. Јахуд ифрата дүчар олуб, инсаны һеч бир ишдә ихтијар саһиби билмәјиб, бүтүн ишләриндә мәҹбур олдуғну тәсәввүр едәрәк һәр шејин бүтүнлүклә (һәтта, ҝүнаһларынын да) Аллаһ тәрәфиндән олдуғуну гәбул етмишләр; мәсәлән, әшаирә етигадында оланлары “муҹбирә” (иҹбарчылар) ады илә таныјырлар.

   Амма, һәгигәт вә дүзҝүн јол “әмр бејни әмрејн”дир. (јәни, нә сырф ихтијар азадлығы, нә дә сырф иҹбар). Јәни, нә ҹәбр (мәҹбур олмаг) вә нә дә тәфвиз (сырф азад). Әҝәр инсан итаәт етсә, Аллаһ-тааланын шәри ирадәси инсанын ирадәси илә бирләшир. Амма әҝәр инсан ҝүнаһ етсә, ирадәси вә әмәли Аллаһ-тааланын гәзәбинә дүчар олур. Јенә дә бу о мәнада дејилдир ки, инсан Аллаһ-тааланын һакимијјәт, гүдрәт вә ирадәсиндә кәнарда олуб она галиб ҝәлсин. Бәлкә дә тәкҹә, пис ихтијар, ирадә вә сечим етдијнә ҝөрә Аллаһ-тааланын рәһмәтиндән кәнара чыхыр.

     Даһа чох мүталиә үчүн бах:

   Мисбаһ Јәзди, Мәһәммәд Тәги, Амузәш әгаид, (Теолоҝија дәрси) 1-ҹи ҹилд, Сазман тәблиғат ислами, Гум, икинҹи чап, 1370 шәмси или.

Мисбаһ Јәзди, Мәһәммәд Тәги, Маариф Гуран, 1-3-ҹү ҹилд, мүәссисеји дәр раһ Һәгг, Гум, 2-ҹи чап, 1367 шәмси или, сәһ-195-212, 33-147, 374-293.