Əvvəl lazımdır Qum və əhlini qiymətləndirən rəvayətlər bəyan olsun və onları araşdırmaqla Qum əhlini cəhənnəmə getməməsinə və Qumda ki, müqəddəs məkandır günah etməyin hökmünə münasib cavab, verilər:

1.             Qumu qiymətləndirən rəvayətlər birinci Əbul- həsən İmam Kazim (ə) gəlibdir:

Qum ali Muhəmmədin ocağıdır və onların şiələrinin yeridir amma əlbəttə cavanlarından birdəstəsi Atalarının günahına görə və böyüklərini və şeyxlərini məsxərə və xar etdikləri üçün həlak olarlar bu vəziyyətlə Allam düşmənlərin şərrin və hər cür pisliyini onlardan döndərər.[1]

İmam Sadiq (ə) buyurur: Əgər sizə bəla və çətinlik yetişərsə Quma gedin ki, Fatimə övladlarının yeri və möminlərin rahatlıq məskənidir. Bir zaman gələr bizim dostlarımız bizdən uzaqlaşar bu onların məsləhətləridir ki, bizim dostumuz kimi tanınmasınlar qanları və malları hədərə getməsin hər kəs Quma və əhlinə qəsd edə Allah onu xar və rəhmətindən uzaq edər.[2]

Bəsəndi Yəhyadan nəql olubdur ki, bir gün Əbul- həsən əleyhis- səlamın hüzurunda idik. Qumdan və camaatından onların həzrəti Məhdi (ə)- ma qarşı meylindən söz ortaya gəldi İmam onlara rəhmət göndərib buyurdu: Allah onlardan razı olsun... onlar bizim ən yaxşı şiələrimizdirlər, bütün şəhərlərin arasından Allah bizim dostlarımızı onların talehinə yazıbdır.[3]

2.             Araşdırma və xülasələşdirmə.

Bu yuxarıdakı rəvayətləri ki, Qum şəhərini qiymətləndirib və camaatının uca məqamın zikr edib nəzərə alaraq habelə sonradan gələn dəlilləridə nəzərə alsaq demək olar:

1-             2. Qum camaatını cəhənnəmə getməsi bu rəvayətlərdə gəlməyibdir.

2-             2- Qum şəhərinin müqəddəsliyi və dəyəri ki, rəvayətlərdən istifadə olunubdur Qum əhlinin hamısının saleh olması və hamısının cənnətlik olması və onların heç birinin cəhənnəmə getməməsi mənasına deyil. Çünki rəvayətlər bu cür bəyan olubdur ki, Qum əhlinin bəziləri ilə uyğunluğu var. nə hamısı ilə, bəlkə birinci rəvayətin ardında geçdi ki, Qumun günahkar cavanları həlak olacaq.

3-             2. Allahın ədaləti və hikməti tələb edir ki, Qumlu zalim və günahkar cəzalanmaqda (cəhənnəmə getməkdə) başqaları ilə heç bir fərqi olmasın məkan müqəddəs olsada belə və məzlumun haqqı ondan alındın.

Allah ki, " اشد المعاقبین فی موضع النکال و النقمه" dır hikməti tələb edəndə ən çətin əzablandırandır hətta iddia etmək olar ki, o kəs ki, müqəddəs şəhərlərdə ki, günah etməyə şərait yoxdur. Günah edir onun başqalarına nisbət cəzası çoxdur. Çünki müqəddəs zamanlarda və məkanlarda günah etmək üsyandan əlavə hörmətsizlik hesablanır və əzabı adi zamanda və məkanda edilən günahın əzabından çoxdur.

4- 2. " قصم الجبابرة" rəvayətlərdən istifadə olunur ki, Allah Quma yürüş aparan zalimlərə o qədərdə möhlət vermir və onları bərk əzir.[4] Bir halda ki, bir sıra məsləhətlərə görə fani dünyada bəzi zalimlərə möhlət verilir ki, əzabları çoxalsın. Zalimlərin sındırılması günahkarların sındırılmasına işarə edir. Bunu bilirik ki, günah həmişə və hər yerdə hər xətərdən qorxuludur amma rəvayətlərdən istifadə olunur ki, hər günah ki, müqəddəs Qum şəhərində və ya hər hansı müqəddəs yerdə baş verir adi məkanlarda baş verən günahdan daha qorxuludur.

5- 2. Əməllərin təcəssüm qanunu: Bəzi ayələrdən ələ gəlir ki, insanın əməli bir toxum kimidir ki, əkinçi torpağın altında əkir sonra həmin toxum inkişaf edir və çoxlu miqdarda toxum götürülür, insanın əməlləri də o dünyaya uyğun dəyişikliklə insanın özünə nqaytarılır, necə ki, Allah buyurur:

«مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ»[5] 

Hər kəs axirət əkinini istəsə onun əkinin artırarıq.

Başqa ayələrin bəzisindən ələ gəlir ki, bu dünyanın yaxşı işləri o dünyada nur şəklinə gəlir, münafiqlər möminlərdən bu nuru istəyirlər və deyirlər

" انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ" (gözləyin biz sizin nurunuzdan bəhrələnək). Onlara deyilər:

" ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً" (qayıdın bu nuru dünyadan istəyin).[6]

Bu ayələr və onlarla bu cür ayələr çatdırır ki, qiyamət günündə əməlin eynin və özün kamil şəkildə taparıq bu həmən əmələrin təcəssümüdür ki, İslam alimləri ona inanırlar. İslamın böyük rəhbərlərindən bir çox rəvayətlər bir nümunə ilə kifayətlənirik:

İslam Peyğəmbəri (s) o kəslərdən birinə ki, moizə istəmişdi buyurdu: Ey Qeys! Naçar sənlə oturub- duran vardır ki, ölümdən sonra səninlə birgə dəfn olur bir halda ki, o diridir sən ölü bir yerdə dəfn olursuz, əgər o yaxşı və əziz olarsa səni əzizləməyəcək. Yox əgər o pis və səviyyəsiz olarsa səni hadisələrə təslim edəcək sonra o səndən başqa bir kəslə məşhur olmayacaq və səndə ondan başqa bir kəslə qiyamət səhnəsinə getməyəcəksən səndən ondan başqa sual olmayacaq buna əsasən çalış onu yaxşı şəkildə yerinə yetir çünki əgər o yaxşı olsa onunla ünsiyyətdə olacaqsan yox əgər o yaxşı olmasa ondan başqa heç kəsdən qorxun olmayacaq və o "sənin" əməlindir".[7]

Bu qanunda şəxslərin ərasında müxtəlif məkanlarda və zamanlarda fərq yoxdur.

2- 6. Əməl və əksul- əməl qanunu: Əqil və İslam mətnləri nəzərindən hər mükafat və ya cəza səbəbsiz deyil. Tam səbəb və əməllərin bütün nəticəsi insanın delasının bağlanma mərhələsidir. Məsələn ölümdən sonra insan üçün tövbə və ya yaxşı işlər yerinə yetirmək ki, delasının vəziyyətin dəyişməsinə səbəb olur mümkün deyil. Mükafatlar və cəzalar hikmətsiz və hesabsız kitabsız deyil. Belə deyil ki, hər kəsin buna görə ki, müqəddəs məkan əhlidir istədiyi hər bir günahı edə bilər və müqəddəs məkan əhli olduğu üçün imtiyaz və mükafatlar əldə edəcək.

Quran buyurur: Hər kəsin (səadətə) Allahın görüşünə ümidi varsa gərək gözəl əməl yerinə yetirə.[8] Yenə buyurur: Hər kəsin zərərə qədər xeyir əməl yerinə yetirə onu görəcək və hər kəs zərrə qədər pislik edə onu görəcək.[9] Və yenə yəhudilərin cavabındakı dedilər neçə gün əzab olunmayacağıq buyurdu:

" اتخذتم عندالله عهدا.."[10] Allahdan əhd və peyman almısız ki, əzab etməsin. Sonra buyurdu: Hər kəs edə və xətaları onu ağuşuna ala cəhənnəm odunda olacaq.[11] Əlbəttə müqəddəs məkanlar və zamanlar saleh və təsirli nəfəsə sahib olan insanlar insanın talehində təsirli və faydalıdırlar. Amma bunların heç biri tam səbəb deyillər. Ən mühüm təsirli əməl və səbəb şəxsin öz əməli düşüncə tərzi dünyagörüşü və həyat tərzinin seçimi və onun iradəsidir.

Başqa sözlə desək; qiymətli məkanların və zamanların təsiri insanın nicatında şəfaət kimidir ki, bir sıra şərtləri var.[12]

Ona görə deyilir ki, insanlar Allah şəfaətindən bəhrələnəcəklər yəni təyin olunmuş ölçülər əsasında ki, insanlarda olan istedadla bağlıdır bu mərhəmət insanlara şamil olur. Deyiləndə ki, cümə axşamı günahların bağışlanan axşamıdır məqsəd bu deyil ki, bütün insanlar bağışlanacaq. Bu məsələni bu cür həll etmək olar. Deyəndə ki, cümə axşamı günahların bağışlanan axşamıdır. Məqsəd bu deyil ki, bütün insanlar bağışlanacaq. İmam Sadiq (ə)- dan nəql olub ki, cümə axşamının böyük hörməti var. onun hörmətini zay etməyin və onun ibadətində səhlənkarlıq etməyin.

Xülasələndirib və nəticə almaq:

Düzdür ki, Qum əhli Allahın və İmamların xüsusi inayət mərkəzindədir. Amma əqli və şəri dəlillərə əsasən Qum kimi bir yerdə günah etmək nə kimi günah hesablanmır və cəhənnəmə getməyə səbəb olmur. Bəlkə şiddətli cəzalanmağa səbəb olur.

Çünki:

1.             Müqəddəs bir yerdə günahdan əlavə hörmətsizlikdə olur.

2.             Ümumi olaraq ki, əməllərin təcəssümi əməl və əksül- əməl (şəfaət və tövbə) kimi yerlərdən başqa) dəyişiklik qəbul etməyən bir qanun və formuldur. Bu qanunun təyidində bir çox ayələr gəlibdir.

Buna əsasən Qum, Nəcəf, Məkkə və sair kimi müqəddəs məkanlarda ki, səadətə çatmaq üçün münasib fəzası var onlarda hər cür günah etmək nə kimi üsyan sayılır. Bəlkə o günahı edəni şiddətli cəza gözləyir. Sözün qısası budur ki, bu cür gözəl fəzada məğrur olmaq olmaz necə ki, zəhərli yemək hər yerdə ziyanlıdır, günah da hər yerdə qorxuludur.