Please Wait
6240
Məad həm cismani, həm də ruhanidir. Cismani məad – bədənin əsl (birinci dərəcəli) hissələrinin bədənə qayıtmasıdır. Bu əsl hissələr bəzi rəvayət mənbələrində “tinət” kimi təbir olunur. Bu təriflə, rəvayətlərə uyğun olaraq bütün insanlar ölüb çürüdükdən sonra qalan şey tinət və ilkin hissələridir. Axirət aləminə gedən şey də məhz insanın həmin tinətidir. Deməli, cismani məadda Yer kürəsindən əlavə torpağa ehtiyac duyulmur ki, məhşər üçün bu torpaqların kifayət olub-olmamasından söhbət açılsın.
Məad barəsində mövcud olan məsələlərin ən mühümü onun cismani, yoxsa ruhani olması ilə əlaqədardır. İslam filosofları və əqaid alimləri (teoloqlar) bu barədə üç nəzəriyyə irəli sürmüşlər:
1. Fəqət cismani məad (bu nəzəriyyədə ruh lətif və incə cisim hesab olunur);
2. Təkcə ruhani məad;
3. Hər ikisinə etiqad: Yəni qiyamətdə həm ruh, həm də bədən birlikdə məhşərə gələcəkdir, hiss olunan ləzzət və əzablardan əlavə, ruhi və əqli dərdlər və ləzzətlər də olacaqdır.
Məadın gerçəkləşməsi həm sırf əqli dəlillərlə sübuta yetir, həm də əqli və nəqli bühanların tərkibi ilə isbat olunur. Məadın ruhani, yoxsa cismani olması ilə əlaqədar böyük alimlərin aralarındakı ixtilaflar hər bir dəlildə mövcud olan iradlara görədir. Onların hamısını irəli çəkmək bu məqaləyə sığmaz. Məadin ruhani olmasında heç bir ixtilaf və söhbət yoxdur; ixtilaf yalnız məadın cismani (də) olmasında və onun necə baş verməsindədir. Ruhani məad isə Allahın ədalət, hikmət və rəhmətinin tələbidir.
Cismani məadın əsli də müxtəlif yollarla isbat olunmuşdur. Məsələn, Quranda və rəvayətlərdə axirət mükafatlarının bir qismi cüzi və hiss olunandır, bu da dünyəvi cismin qayıdacağına dəlalət edir.
Burada sual yaranır ki, cismani məad eynilə dünyadakı bu cismin bütün incəlikləri ilə birlikdə qayıtmasıdır, yoxsa onunla fərqli şəkildə qayıdacaqdır? Quranın təsdiqlədiyi məsələ eynilə bu dünyadakı cismin qayıtmasıdır. Bu barədə ən aşkar ayə həzrət İbrahim (əleyhis-salam)-ın ölüləri necə dirildəcəyini görməklə əlaqədar Allahdan istəyidir. Allah da ona göstərdi ki, dağılmış bədəni necə bir yerə toplayıb dirildir. Həzrət Üzeyir (əleyhis-salam)-ın hadisəsi də bu qəbildəndir. Eləcə də, ölülərin dirildilməsinin bahar fəslində yerin dirildilməsinə təşbehi və s. cismani məadı bəyan edir. Lakin bunlardan ikinci dərəcəli üzvlərin də (qiyamətdə) qayıtması başa düşülmür. Çünki hər kəsin zehninə gələ bilən əsaslı bir irad və sual burada deyilə bilər: Daim bir haldan başqa hala düşərək dəyişilən maddi cisim heç bir dəyişiklik və fəsad (pozuntu) olmayan bir aləmə necə gedə bilər?! Halbuki, o aləmdə bədənlər – filosofların dediyi kimi – sırf feyilləytdir (inkişafın və təkamülün son həddinə çatmışdır) və o aləmdə heç bir bil-qüvvə (təkamül üçün istedad və şərait) yoxdur.
Bu müqəddimə ilə demişlər: Cismani məadda bədən, mükəlləf şəxsin ikinci dərəcəli üzvlərinin bütün maddi arizələrlə birlikdə olmasını tələb etməyən bir vəziyyətdə qayıdacaqdır. Bunu dəstəkləyən şey yuxarıda deyilən – yəni xarab ola bilən üzvlərin qiyamət aləminə gəlməsinin mümkün olmaması barədə iraddır. Çünki əgər həmin cismin ikinci dərəcəli üzvlər və arizələrlə birlikdə qayıdacağını desək, onda gərək varlıq aləminin ən yüksək mərhələsinə elə bir qeyd vuraq ki, onun ən aşağı mərhələsində – təbiət aləmində mövcud olsun.
Buna görə də mücərrəd cövhər olan həzrət Cəbəril (əleyhis-salam) təbiət aləminə nazil olmaq istəyəndə Dəhyə Kəlbi və s. adamların surətinə (cismani surətə) düşürdü. Çünki vücudun hər bir mərtəbəsinin özünə məxsus hökmləri vardır.
Bu iki dünyanın fərqlərinə diqqət yetirməklə, dünyanın maddi arizə və ləvazimatının hamısını axirət maddəsi üçün (və əksinə) isbat etmək olmaz. Məsələn, dünyada mövcud olan sular xarici təbii amillərin təsirinə məruz qalır: rəngi və dadı dəyişir. Lakin Quranın aşkar buyurduğuna görə behiştdə mövcud olan sular heç vaxt dəyişilmir. Səbəbi də axirət aləmində olan daha kamil və üstün şəraitdir.[1] Buna görə də cismani məadda cisim həmin cisimdir, lakin oradakı cisim dünya cismi ilə fərqildir: o, ikinci dərəcəli ünsürlərdən paklaşmışdır və onda yalnız əsl ünsürlər mövcuddur.
Alimlərin çoxu cismani məad barəsində aşkar demişlər ki, “ikinci dərəcəli hissələrin qayıtmasına etiqad islamın vacib etiqadlarından deyildir.”[2]
Mərhum Xacə Nəsirəddin Tusi “Təcrid” kitabında yazır:
وَ الضَّرُورَةُ قَاضِيَةٌ بِثُبُوتِ الْجِسْمَانِيِّ مِنْ دِينِ مُحَمَّدٍ (صَلَّي اللهُ علَيْهِ وَ آله) مَعَ اِمْکَانِهِ، وَ لَا يَجِبُ اِعَادَةُ فَوَاضِلِ الْمُکَلَّفِ
“Məzhəbin zəruri məsələsi həzrət Muhəmməd (səlləllahu əleyhi və alih) dinində cismani məadın – mümkün olması ilə eyni zamanda – sübuta yetməsidir və cismin ikinci dərəcəli hisslərinin qaytarılması vacib deyildir.”
“Təcrid” kitabının şərhçiləri olan Quşçi, Mühəqqiq Ərdəbili, Əllamə Hilli, Seyid Əşrəf ibni Əbdül-Həbib Həsəni (Allah onlara rəhmət eləsin) bu mətləbi həmin cümlənin şərhində qeyd etmişlər.
Böyük alimlərin çoxu, o cümlədən Seyid Əbdüllah “Misbahul-ənvar” kitabında, Əllamə Dəvani “Əqaidu Əzdiyyə”nin şərhində, Molla Məhdi Nəraqi “Mişkatul-ülum fi bəyani müvəssəqəti Əmmar Sabati” kitabında əsl və birinci dərəcəli hissələr kimi təbir olunan tinətin həmişəlik qalmasını vacib bilmişlər. Həmin tinət qiyamətdə axirət cismi ünvanı ilə dirildiləcəkdir.
Burada cismin əsl tinətinin qaytarılması barəsində Əmmar Sabatinin rəvayətinə işarə edirik:
سُئِلَ عَنِ الْمَيِّتِ يَبْلَى جَسَدُهُ قَالَ نَعَمْ حَتَّى لَا يَبْقَى لَهُ لَحْمٌ وَ لَا عَظْمٌ إِلَّا طِينَتُهُ الَّتِي خُلِقَ مِنْهَا فَإِنَّهَا لَا تُبْلَى تَبْقَى فِي الْقَبْرِ مُسْتَدِيرَةً حَتَّى يُخْلَقَ مِنْهَا كَمَا خُلِقَ أَوَّلَ مَرَّةٍ
Məsum İmamdan (əleyhis-salam) soruşdular: “Meyitin cəsədi çürüyürmü?” Həzrət buyurdu: “Bəli! O qədər çürüyür ki, nə ət qalır, nə də sümük, yalnız tinətdən başqa. Belə ki, (əvvəldə) ondan xəlq olunmuşdur. Bu tinət çürümür və qəbirdə qalır, nəhayət (insan) ondan yenidən xəlq edilir, necə ki, birinci dəfə (ondan) xəlq olunmuşdur.”[3]
Bəlkə də belə fərz etmək olar ki, bir insanın bütün cismani parametrləri onun, hətta bir molekul qədər də ola bilən tinətindədir və qiyamət günü ondan istifadə etməklə cisim yenindən əvvəlki vəziyyətinə düşür. Bu məsələ qeyri-adi və təəccüblü deyildir. Çünki alimlər kəşf etmişlər ki, bir insanın parametrlərinin təqribən hamısı onun bədənindəki hüceyrədə mövcud olan genlərdədir. Kulonlaşdırma da bu təbii hafizədən istifadə etməklə baş verir. Aydındır ki, insanların xaliqi olan Allah bu hafizəni çox dəqiq şəkildə, hətta bir atomun daxilində belə, saxlamağa qadirdir.
Bir sözlə, məad həm cismanidir, həm də ruhani, cismani məadda da yalnız birinci dərəcəli hissələr qaytarılır. Bununla aydın olur ki, cismani məad üçün əlavə torpaq hissələrinin varlığı əhəmiyyət daşımır ki, cismani məadda hazırkı Yer kürəsinin torpağının kifayət olub-olmaması barəsində bəhs aparaq. Çünki cismani məadda qaytarılan şey bədənin əsl və birinci dərəcəli hissləridir.
Əlavə məlumat üçün aşağıdakı görünüşə bax:
“Yer kürəsindən xaricdə ölən insanlar həşrə necə gələcəkdir?”, sual 20928) az20150(
[1] Əli, Rəbbani Gülpayqani, “Əqaidi istidlali”, 2-ci cild, səh. 246, Qadınların elmiyyə hövzəsinin mərkəzinə bağlı olan “Hacər” nəşriyyat mərkəzi, 1387-ci il
[2] Əskui Hairi, Hacı Mirzə Musa, “Ehqaqul-həqq”, səh. 17-24, “Noman” mətbəəsi, Nəcəfi-Əşrəf, ikinci çap, 1358-ci hicri il (1965-ci miladi)
[3] Kuleyni, Məhəmməd ibni Yəqub, “Əl-kafi”, 3 cild, səh. 251