Please Wait
5939
İnsanın dini vaciblərə təşviq edilməsi üçün ilk növbədə onun ideoloji əsaslarını araşdırmaq, sonra onun islah edilib gücləndirilməsinə çalışmaq lazımdır. Hər bir insanın Allah-taala, varlıq aləmi, insan, məad və s. barəsində əqidə və dünyagörüşü onun imanına, fərizə, vacib və yaxşı əməllərə iltizamlı olmasına, rəftar, davranış və əməllərinə birbaşa təsir edir. Təlim-tərbiyə ilə əlaqədar səylərin, ideoloji bazaların gücləndirilməsində qarşı tərəfin (o cümlədən övladın) hüsnü-zən və etimadını qazanmaq zəruridir. Övladla səmimi əlaqənin olmaması tərbiyəvi proqramları təsirdən salır.
Düzgün tərbiyə proqramlarından və üslublarından istifadə etməklə övladlarınızla səmimi əlaqə bərqərar edə bilərsiniz. Münasib və zəruri üslubların bəziləri aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Övlada ehtiram qoyub əzizləmək;
Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) buyurmuşdur: “Övladlarınıza ehtiram qoyun və onları gözəl tərbiyə edin.”
2. Cavanlıq dövrünün tələblərini tanımaq (istiqlaliyyət ruhuna malik olmaq, ülvi-insani duyğular və s.), övladlardan hər birinin ruhi xüsusiyyətlərini ümumi şəkildə araşdırıb tədqiq etmək, cavanlıq və yeniyetməlik dövrlərində bəyənilən, qanuni ehtiyaclarını və təvəqqelərini təmin etmək.
3. Ailə mühitini hərarətli eşq-məhəbbət ocağına, səmimi ruhi aramlıq və asayiş mühitinə çevirmək;
4. Müvəffəqiyyətlərə təşəkkür və münasib təşviqlərdən istifadə etmək;
5. Hətta üzünü turşutmaqla da olsa, yaramaz işlərin müqabilində narazılığını bildirmək;
6. Öz istəklərini təklif və məşvərət yolu ilə, yaxud sözü daha artıq nüfuzlu olan bir kəsin vasitəsi ilə, məs; nişanlısının vasitəsi ilə tələb etmək;
7. Həddindən artıq çox və təkrar olunan əmr və nəhylərdən çəkinmək.
Övladın düzgün tərbiyəsi valideynin ən böyük vəzifələrindən biridir. Bu işin çox dəqiq yolları və münasib üslubları vardır ki, onlara diqqət yetirmək lazımdır. Tərbiyə hədəflərinə daha tez və asan yolla nail olmaq üçün gərək mümkün qədər etimad olunan müşavirə mərkəzinə (elmiyyə hövzəsinin müşavirə mərkəzləri kimi) müraciət edərək dini, psixoloji, tərbiyəvi mütəxəssislərin tövsiyələrindən və müşavirlərin yol göstərməlilərindən bəhrələnəsiniz.
Amma hər şeydən öncə diqqət yetirməlisiniz ki, ayrı-ayrı insanların ideoloji əsasları, Allah, dünya, yaradılış aləmi, insan, məad və s. barəsində dünyagörüşü və əqidəsi onun Allaha imanına, vacib əmmələri yerinə yetirməkdə iltizamlına, rəftar və davranışına birbaşa təsir qoyur.[1]
Biz burada daha ümumi olan düzgün tərbiyə üslublarından bir neçəsini təklif edirik. Hər insanın özünəməxsus xüsusiyyətləri, xislətləri vardır. Bu xüsusiyyətləri dəqiq şəkildə araşdırmaq, onun məxsus ruhiyyə və xislətləri əsasında (həyatının hər bir dövrünə münasib olmaq şərti ilə) rəftar etmək lazımdır. Çox hallarda övladın uşaqlıq dövründə tərbiyəsi üçün istifadə edilən üslublar yeniyetməlik və cavanlıq dövründə münasib olmaya və problem yarada bilər.
Yeniyetməlik və cavanlıq dövründə mövcud olan xüsusiyyətlərdən bəziləri aşağıdakılardır:[2]
a) Ailədən əldə edilən rəftar örnəklərinin əhəmiyyətinin azalması, geyim növü, zahiri quruluşu, saçın daranma forması və s. kimi şeylərdə dostlarından, yaşıdlarından təsirlənməsi; Hətta din və əqidələrdə belə, ən çox dostlarının yığıncağında dəyərli olan yolu seçir.[3]
b) Evdən kənarda müxtəlif ictimai əlaqələrin bərqərar edilməsi, dostlarla ictimai, siyasi, mədəni, dini, idman fəaliyyətlərinə və s. şeylərə maraq göstərmək və onlarla əlaqə bərqərar etmək nəticəsində ailə üzvləri və valideynlə əlaqə yaradılmasına daha az vaxt qalır, bəzən övladda onlarla yadlaşma hissi baş qaldırır.[4]
v) Şəxsiyyətin istiqlaliyyətinə vurğunluq, uşaqlıq dövrünün məhdudiyyətlərindən xilas olmaq, böyüklərin cərgəsinə qoşulmaq hissi; belə ki, bu cəhətdə müvəffəqiyyət qazanmadığı surətdə öz etirazını, adətən inadkarlıq və tüğyançılıq surətində büruzə verir, qeyri-adı hərəkətlər və işlər törədir, rəftarı kobudlaşır, əxlaqı itir və həqiqətdə qəlbində “mənim şəxsiyyətimə ehtiram qoyun, məni müstəqil və azad bir insan kimi rəsmi olaraq qəbul edin!” deyir.[5]
v) Ehtiramsızlıq, yaranmaz rəftar, həddindən artıq və təkrar danlaq onları kobud və pis əxlaqa, intiqamçılıq hissinə və bəzi hallarda cinayətə sövq edir.[6] Əli (əleyhis-salam) buyurur: “Məzəmmət edib danlamaqda həddini aşmaq (qarşı tərəfdə) kin və inad odunu şölələndirir.”[7]
Həzrət başqa bir yerdə buyurur: “Müntəzəm surətdə məzəmmət və tənbeh etməkdən çəkin! Çünki məzəmmətin təkrar olunması bəzən günahkarı özünün yaranmaz əməllərində daha cəsarətli və qorxusuz edir, (digər tərəfdən də) danlaqları etibardan salıb dəyərsiz edir.”[8]
q) Başqalarının hüzurunda övlada, xüsusilə cavana nəsihət verilməsi onun şəxsiyyətinin təhqir olunmasına səbəb olur. Əli (əleyhis-salam) buyurur: “Camaat arasında nəsihət etmək qarşı tərəfin şəxsiyyətinin sınmasına, təhqir olunmasına səbəb olur.”[9]
Övladlarınızla düzgün rəftar edib davranmağınız üçün layiqlidir ki:
1. Tərbiyə işində məsumların (əleyhimus-salam) tutduğu yola və onların rəvayətlərinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Buna görə də məsumların cavanlarla əlaqədar necə rəftar edib davrandığını bilməliyik.
Əli (əleyhis-salam) cavanlıq dövrü ilə əlaqədar buyurur: “Cavanın elminin az olduğuna diqqət yetirməklə onun nadanlığı və cəhalətli üzrlü sayılır.”[10]
Məsumların bu göstərişinə və digər kəlamlarına diqqət yetirmək cavanların xəta və sapmaları qarşısında insanın səbir və dözümünün artmasına səbəb olur.
2. Dini inancların təlimində ümidsizlik yaradan bəyanlardan ciddi şəkildə çəkinmək lazımdır; bunun müqabilində isə Allahın bütün bəndələrinə, xüsusilə cavanlara qarşı lütf, rəhmət və mehribanlığını xatırlatmalıyıq. Psixoloqlardan bir çoxu, xüsusilə Kemz Vastik və Racerz rəftarın duyğu və hislərdən qaynaqlandığını bəyan etmişlər. Fikir və düşüncə tərzi, idrakların və ehsasların bəyan olunma yolu rəftarda təyinedici rola malikdir. Buna görə də əgər tərbiyəçi dini təlimləri yalnız qorxu, ümidsizlik və mənfi nəzərlərlə yanaşı olan bir şəkildə bəyan edib irəli çəksə, dinin mütərəqqi hədəfləri həyata keçməyəcəkdir.[11] İmam Sadiq (əleyhis-salam) buyurur: “Sevmək (məhəbbət göstərmək) qorxutmaqdan daha irəlidir.”[12]
3. Müxtəlif münasibətlərlə əlaqədar övlada, xüsusilə cavana qarşı məhəbbət bəsləmək, xüsusi diqqət yetirmək, mehr-məhəbbət dolu nəzər salmaq, müxtəlif hədiyyələr vermək və s. yollarla övladın qəlbini özünüzə daha artıq cəzb edib meylli etməlisiniz ki, ülvi-insani duyğularla əlaqədar özlərindəki çatışmazlıqları bərpa olunsun və ailədən öz layiqsiz dostlarına pənah aparmasın. Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) övladın əzizlənməsi ilə əlaqədar buyurur: “Övladlarınıza ehtiram qoyun və onları düzgün tərbiyə edin.”[13]
4. Kobud və yaramaz rəftarlardan uzaq olun. Əli (əleyhis-salam) bu barədə buyurur: “Kobudluq və nalayiq əxlaq dostların və qohum-əqrəbanın insandan qaçmasına, uzaqlaşmasına səbəb olur, yadları etinasızlığa məcbur edir.”[14]
5. Övladın bəzi xəta əməllərini və yanlış işlərini görməməzliyə vurmaq, bəzi səhvlərindən xəbərsiz olduğunu göstərmək. Çünki bundan qeyri hallada onun sizə qarşı həya və özünü saxlamaq hissi azalacaqdır. Əli (əleyhis-salam) buyurur: “Aqil şəxsin yarısı səbir (dözüm), digər yarısı isə görməməzliyə vurmaqdır.”[15]
6. Valideyn birbaşa öyüd-nəsihət etməkdən mümkün qədər çəkinsin və öz istəklərini dolayısı yollarla irəli çəksin. İmam Riza (əleyhis-salam) buyurur ki, atamın belə dediyini eşidim: “Nəsihət ağırdır (mülayim deyildir) və başqalarına ağır gəlir.”[16]
7. Ailənin yanında daha artıq və səmimi iştiraka iltizamlı olmaq (bu, xüsusilə atanın vəzifəsidir), xüsusilə bütün ailə üzvilərinin hazır olduğu zaman. Bu iş ailə mühitində mehr-məhəbbətə və səmimiyyətə səbəb olur.
8. Valideyn və tərbiyəçilərin sözü ilə əməl və rəftarı arasında tam uyğunluq olmalıdır. Başqalarından tələb edib istədiyimiz işlərə əvvəlcə özümüz əməl etməliyik. İmam Sadiq (əleyhis-salam) buyurur: “Camaatı dildən başqa şeylə (əməllə) xeyir işlərə çağırın.[17] Amiranə bəyan növündən, ciddi tələbkarlıqdan çəkinmək, zorakılıq və təhdiddən uzaq olmaq, hökmlərin hikmətini bəyan və təhlil etmək. Çünki İslamın məntiq üzündən bəyan olunmaması çox ağır xəsarət vuraraq müsəlman cavanların dindən qaçması ilə nəticənə bilər. Necə ki, məsihilərin öz dinlərindən qaçması və islam dininə üz gətirmələri onların öz dinlərindən məntiqi cəhətdən qane olmamaları olmuşdur.[18]
10. Övladın dini məkanlarda və məclislərdə iştirakına şərait yaratmaq (bu şərtlə ki, xurafatlardan və məntiqsiz şeylərdən uzaq olsun), onu bu məkanlara istiqamətləndirməkdə məntiqi səylər göstərmək, dini sahələrdə müvəffəq olan nümunələri övlada tanıtdırmaq və s. onun dini təlimlərə iltizamlı olmasına səbəb olacaqdır. Əgər belə dini mərasimləri və yığıncaqları öz evinizdə keçirsəniz və o bu məclisdə müəyyən bir məsuliyyəti öhdəsinə alsa, bu istiqamətdə daha təsirli olar.
11. آخِرُ الدَّوَاءِ اَلْکَیّ “Sonuncu çıxış yolu dağ basmaqdır.”[19] Əgər bir müddətdən sonra mehribançılıq üzündən olan üslublar müsbət nəticə verməsə, yalnız bu zaman ciddi tələbkarlıq və kobud yolladan istifadə etmək olar. Lakin diqqətli olmaq lazımdır ki, başqa üslublarda olduğu kimi, bu üslublarda da ifrata yol verməyək. Çünki tam əks nəticə verə bilər. Digər tərəfdən də, qeyd olunan üslubların faydalı olmasına xatircəm olmayınca axırıncı üslubdan istifadə etmək tövsiyə olunmur. Buna görə də övladın evdən qovulması layiqli iş hesab olunmur. Hər bir halda əgər mürəbbi və xüsusi şəkildə valideyn övladın tərbiyəsi ilə əlaqədar öhdəsinə aldığı məsuliyyətdə səhlənkarlığa, təqsirə yol verməsə, bununla belə təsirli olmasa, özünü danlamamalıdır. Çünki insan qərar qəbul etmə məqamında azaddır.[20] Hər kəs öz əməllərinin cavabdehi olmalıdır.
[1] “Porsiman” adlı proqram
[2] Əlavə məlumat üçün “Rəvanşenasiye roşd” kitablarına baxa bilərsiniz.
[3] “İmam Xomeyni (rəhmətullah əleyh)” adına müəssisə, “Ailə quruluşunun gücləndirilməsi və onun çatışmazlıqlarının tanınması”, 1-ci cild, səh. 40
[4] Yenə orada, 1-ci cild, səh. 39
[5] Fəlsəfi, Məhəmməd Təqi (rəhmətullah əleyh), “Qoftari Fəlsəfi”, “fikir və meyllər baxımından cavanlar və yetkinlər”, 1-ci cild, səh. 38
[6] Fəlsəfi, Məhəmməd Təqi (rəhmətullah əleyh), “Qoftari Fəlsəfi”, “cavan – əqli və ehsaslar nəzərindən”, 1-ci cild, səh. 55
[7] “Töhəful-uqul”, səh. 84
[8] “Ğurərul-hikəm”, səh. 278
[9] İbni Əbil-Hədid, “Nəhcul-bəlağə"nin şərhi, 2-ci cild, səh. 341
[10] “Ğurərul-hikəm”, səh. 76
[11] “Ailə quruluşunun gücləndirilməsi”, 1-ci cild, səh. 266
[12] Şeyx Kuleyni (rəhmətullah əleyh), “Kafi”, 8-ci cild, səh. 128
[13] “Müstədrəkul-vəsail”, 15-ci cild, səh. 168
[14] “Ğurərul-hikəm”, səh. 435
[15] Məhəmməd Məhəmmədi Reyşəhri, “Mizanul-hikmət”, hədis 14915
[16] “Kəşful-ğummə”, 3-cü cild, səh. 84
[17] Mühəddis Nuri (rəhmətullah əleyh), “Müstədərkul-vəsail”, 8-ci cild, səh. 456
[18] Doktor Sacidi, “Din qorizi çera, din gərayi çesan?”, səh. 226
[19] Əllamə Məclisi (rəhmətullah əleyh), "Biharul-ənvar", 31-ci cild, səh. 503
[20] “İnsan” surəsi, ayə: 3: “Biz düz yolu ona (insana) göstərdik, (ya düzgün yolu seçərək onu ötür və) şükür edən olur, ya da (yolunu azaraq) naşükürlük edir.”