Qurani- kərimdə bir başa olaraq həzrəti Xızır (ə-) ın adına işarə olunmamışdır, bəlkə ondan " عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً"[1] ünvanıyla ki, onun elm və bəndəliyini açıqlayır yad olunmuşdur. Bir çox rəvayətlər onu "Xızır" adıyla tanıtdırmışdırlar.

O, İlahi bir alim və Allahın məxsus rəhmətinə şamil olan bir şəxs olmuşdur ki, təbiət aləmində bir çox işlərin batinindən xəbəri olan və onun sirlərini bilmişdir. O bir cəhətdən də Musa ibni İmranın müəllimi olmuşdur baxmayaraq həzrəti Musa bəzi məqamlarda ondan yüksək məqamda qərar tutmuşdur. Bəzi rəvayət və Quran ayələrindən istifadə olur ki, o Peyğəmbər məqamına yüksəliş və Allahın Peyğəmbərlərindən olmuşdur. Allah Taala onu öz qövmünə doğru göndərilmişdir ki, onları tək Allahlığa doğru, Peyğəmbərlərə və səmavi kitablara dəvət etsin. O həzrətin möcüzəsi bundan ibarət olmuşdur ki, hər vaxt istəyirdi Allahın icazəsiylə quru ağac və yeri yaşıl bir çəmənliyə çevirdi. Bunun üçün də ona Xızır dedilər. Xızır onun ləqəbi, əsl adı isə Talya ibni Məlkan ibni Abir ibni Ərfəxşəd ibni Sam ibni Nuh olmuşdur.[2] Qurani- kərimdə həzrət Xızır (ə) barəsində həzrət Musa ilə birlikdə olduqları dastandan başqa bir şey gəlməmişdir və yalnız bir çox sifətlərinin açıqlanması barəsində bəzi işarələr olunmuşdur və Quranda yalnız buyurur: Bəs bizim bəndələrimizdən biriylə rastlaşdılar ki, biz ona öz rəhmətimizdən bağışladıq və öz tərəfimizdən ona elm öyrətmişik.[3]

İmam Sadiqdən (ə) rəvayət etmişdirlər ki, o həzrət buyurdu: ... Amma Allahın o saleh bəndəsi Xızır, Allah onun ömrünü onun Peyğəmbərlik və yaxud ona nazil etdiyi kitabı və ya onun şəraitinə görə ki, özündən əvvəlki Peyğəmbərlərin şəriətini nəsx (dəyişmək) etmək üçün və ya imam olmaq üçün ki, bəndələri ona içtirdi etsinlər və ya o itaətə görə ki, Allaha itaət etsin bəlkə ona görə onun ömrünü uzun etmişdir ki, çünki onun bəndələri İmam Zamanın (ə) ömrünün uzun olmasına şübhələr edəcəklər bunun üçün də bu saleh bəndənin (Xızır) ömrünü uzun etdi ki, bunu dəlil gətirib İmam Zamanı (ə) ona oxşar qərar versin və bu vasitəylə pis fikirli düşmənlərin şübhələri batil olsun.[4]

Şübhəsiz ki, o yaşayır və altı min ildən çox yaşı vardır.[5]

Həzrət Xızırın həyatı və zülmət dəryaya gedib həyat suyundan içməsi, o cümə məsələlərdəndir ki, tarix və hədis kitablarında geniş şəkildə bəhs olunmuşdur, bunun üçün hədis kitablarına müraciət edə bilərsiniz.[6]

Qədir- xum mərasimində həzrəti Xızırın şirkət etməsi, Peyğəmbərin (ə) və Əli (ə)- ın vəfatı zamanı onların məclislərində şirkət etməsi, hədis kitablarında geniş şəkildə açıqlanmışdır.

İmam Rza (ə) buyurur: Həzrət Xızır (ə) həyat suyundan içmişdir, o yaşayır və sur qalındığı zaman dünyadan gedəcəkdir. O bizim yanımıza gəlir və salam verir. Biz onun səsini eçidirik amma özünü görmürük,[7] o həcc mərasimindəşirkət edir və həccin bütün əməllərini yerinə yetirir, Ərəfə günü, Ərəfə səhrasında dayanıb möminlərin qeybət dövründə onun vasitəsiylə, bizim Qaimimiz İmam Zamandan qəribəçiliyi götürür və onun vasitəsiylə onun qoxusunu mehribanlıq və sevincə çevrilir.[8]

Bu hədisdən istifadə olur ki, həzrət Xızır o otuz nəfərdən biridir ki, həmin İmam Zamanın (ə) kənarındadırlar və o həzrətin göstərişiylə bir çox işlərin həyata keçməsini icra edirlər.[9]

Həzrəti Xızır Quran güzgüsündə

Musa bu İlahi alim şəxslə[10] yola düşdü və o vaxt ki, gəmiyə mindilər, o alim şəxs gəmini deşdi! Baxmayaraq ki, həzrəti Musa böyük bir İlahi Peyğəmbər idi və insanların can və mallarını qorumalıydı, əmr və məruf və nəhy əz münkər etməliydi və başqa bir tərəfdən onun insanlıq vicdanı icazə vermirdi bu cür işlərin qarşısında sakit olsun; bunun üçün də etiraz edərək dedi: Aya gəmini deşirsən içindəki insanlar həlak olsun? Həqiqətən çirkin bir iş görürsən!

Şübhəsiz ki, o böyük alimin məqsədi gəmidəki sərnişinlərin həlak olması deyildi. Amma nəticəsi bundan başqa bir şeydə deyildi, bunun üçün də onun nəticəsindən söz açır.

Bəzi rəvayətlərdə oxuyuruq ki, gəmidəki sərnişinlər tez bir zamanda bundan xəbər bilik bu deşilmiş yeri müvəqqəti olaraq tutdular, amma daha o gəmi sağlam bir gəmi deyildi. Bu vaxt o İlahi şəxsiyyət (həzrəti Xızır) mətanət dolu bir baxışla Musaya nəzər saldı və dedi: Sənə demədimmi sən mənim işlərim qarşısında səbirli ola bilməzsən?!

Musa ki, öz tələsdiyi üçün, əlbəttə hadisənin əhəmiyyətli olduğu üçün adi narahat oldu və söz verməsi yadına düşdü və üzr istədi, üzünü müəlliminə tutub dedi: Yadımdan çıxardığım üçün məni bağışla və daha sual- cavab etmə" yəni bir səhv idi nə olursa artıq olmuşdur sən öz böyüklüyün sayəsində bağışla. Onların dəniz səfərləri sona çatdı gəmidən düşüb öz yollarına davam etdilər, yolda bir uşaqla üz- üzə gəldiləe amma o alim heç bir şey olmadan o uşağı öldürdü!.

Bu zaman Musa yenidən dedi: Aya günahsız insanı o halda ki, heç bir şəxsi öldürməmişdir, öldürdün?!

Həqiqətən necə də çirkin və pis iş gördün.

Yenə o alim, böyük şəxsiyyət, rahatlıqla əvvəlki sözlərini təkrar edərək dedi: Sənə demişdimmi, sən mənim işlərim qarşısında səbirli ola bilməzsən?

Musanın əhdi yadına düşdü, xəcalət çəkdi ki, nə üçün öz əhdini yaddan çıxartdığı üçün ona əməl etməmişdir. Yavaş- yavaş hiss edirdi müəlliminin dedikləri mümkündür ki, həqiqət olsun, onun işləri ilk növbədə Musa üçün qəbul edilməz idi, bunun üçün də yenidən üzr istəyərək dedi: bu dəfə də məni bağışla və yaddan çıxarmağımı nəzərə alma, amma əgər işlərin barəsində səndən açıqlama istəsəm (və sənə nöqsan tutsam) məndən ayrılarsan çünki daha mənim tərəfimdən üzürlü sayılırsan.

Bu söhbətdən sonra Musa ayağa qalxıb yola düşdü və bir kəndə çatdılar. O kəndin camaatından yemək istədilər, amma onlar qonaq etməyə hazır olmadılar. Şübhəsiz ki, Musa və Xızır istəmişdirlər o camaata hakim olsunlar. Məlum olur ki, öz yol azuqələrini qurtarmışdırlar və bunun üçün də istəyirdilər o əhalinin qonağı olsunlar (bu ehtimalda vardır o alim şəxs bilərəkdən bunu onlara dedi ki, Musaya yəni bir dərs versin).

Sonra Quran əlavə edir: Bu halda onlar o məntəqədə bir divar gördülər ki, uşaq üzrəydi, o alim şəxs işə əl atıb onu =yenidən bərpa etdi və onun dağılmasına mane oldu.

Təbiidir ki Musa o vaxt yorğun və ac idi, bütün bunlardan da mühüm hiss edirdi onun o böyük məqamı və müəlliminin məqamı o məntəqənin camaatı tərəfindən böyük diqqətsizliyə düçar olmuşdur. Başqa bir tərəfdən gördü ki, həzrət Xızır bu hörmətsizliyin qarşısında uçmaqda olan divarı yenidən təmir edir, güya onların pis işlərinin qarşılığını verir. Fikirləşirdi ki, heç olmasa müəllimi gördüyü işin bərabərində zəhmət haqqı alsın ki, onunla yemək alsınlar.

Bununüçün də tamamıyla öz əhdini yaddan çıxardı və yenidən öz etirazını bildirdi amma əvvəlki etirazları kimi şiddətli yox bəlkə onlardan mülayim idi və dedi istəsəydin bu işin qarşılığında haqq alardın!

Bu vaxt idi ki, o alim şəxsiyət son sözü həzrəti Musaya dedi: Çünki bütün baş vermiş hadisələrdən yəqin etdik ki, Musa onun işləri bərabərində səbr edə bilmir" odur ki, buyurdu: Daha bir- birimizdən ayrılmaq vaxtıdır! Amma bütün onların sirrini ki, onlara səbr edə bilmirdin sənə deyəcəyəm.

Bu cür böyük rəhbərdən ayrılmaq çox çətin idi və çox acı vaxt idi amma hər halda Musa bunu qəbul etməliydi.

Tanınmış təfsir alimi Əbul Futuh Razi deyir rəvayətdə gəlmişdir ki Musadan soruşdular həyatında olan çətinliklərdən ən çətinini de, dedi: Çox çətinliklər gördüm (Fironun dövrünə və bəni İsrailin etdiyi hakimiyyətdəki nəfəs kəsən çətinliklərə işarə etdi) amma bunlardan heç biri Xızırın ayrılmaq xəbərini verdiyi kimi ağır deyildi və bunun kimi qəlbimdə təsir qoymadı![11]

Musayla Xızır"- ın ayrıldığı müəyyən olduqdan sonra lazım idi o İlahi müəllim Musanın səbr edə bilmədiyi işlərin sirlərini ona desin. Əslində bu üç maraqlı hadisənin sirrini bilmək idi ki, mümkün idi bir çox məsələlərdə və suallar qarşısnda onun üçün bir cavab olsun.

Bu hadisələrin sirləri

İlk növbədə gəminin dastanından başlayaraq deyir: "Amma gəmi məzlum və zəif şəxslərə məxsusdur ki, onunla dənizdə iş görürdülər. Mən onu eyibli etdim çünki bilirdim onların arxasınca zalım padşah gəlir və hər bir təmiz və saf gəmini gücü vasitəsiylə camaatdan alır".

Bunun üçün də gəminin bir növ xarab kimi nəzərə çarpmasından hədəf və məqsəd, zalım padşahın əlindən nicat vermək idi. Çünki o zərbə görmüş gəmiləri heç vaxt öz işi üçün münasib görmür və ondan nəzərini çəkirdi. Bir sözlə demək olar bu gəmi bir dəstə zəif insanlara məxsus idi ki, o işi həyata keçirmək də lazım görülürdü.

Sonra isə ikinci hadisənin yəni uşağın öldürülməsinin sirrini açıqlayaraq deyir:

Amma o cavanın ata- anası iman əhli idilər və biz istəmirdik o cavan ata- anasını iman yolundan çıxarsın kafirlik və haqsızlığa aparsın.

O böyük şəxsiyyət cavanı öldürdü və gələcəkdə ata və ana üçün qarşıda olan o pis aqibətin qarşısını aldı.

Bir neçə hədisdə ki, İslamın müxtəlif mənbələrində gəlmişdir oxuyuruq:

"Allah o cavanın əvəzinə onlara bir qız bağışladı ki, onun nəslindən yetmiş Peyğəmbər dünyaya gəldi."[12]

Bəhs olunan axırıncı ayədə özünün üçüncü işinin yəni divarın təmirinin sirrini bu cür açıqlayır: Amma divar iki yetim uşağa məxsus idi ki, o şəhərdə yaşayırdılar və o divarın altında isə xəzinə var idi ki, o da onlara məxsus idi onların atası xeyirxah bir insan idi". Sənin Rəbbin istəyirdi ki, uşaqlar həddi- buluğa çatdıqdan sonra onu ələ keçirsinlər, bu sənin Rəbbin tərəfindən rəhmət idi. Mən məmur idim ki, bu yetimlərin ata- anasına xatir o divarı yenidən bərpa etdim ki, uçulub o xəzinə aşkar olmasın.

Sonda isə bütün şübhələri Musadan uzaq etmək üçün və onun yəqin tapması üçün ki, bütün bunlar proqram əsasında həyata keçirilmişdir əlavə edir: "Mən bu işi öz başıma həyata keçirmədim" bəlkə Allahın əmri və göstərişi idi.

Bəli "bu işlərin sirri bu idi sən onların bərabərində səbr edə bilmədin".

Qondarma əfsanələr

Musa və Xızırın əhvalatı, əsas və kökü odur ki, Quranda gəlmişdir. Amma təəssüflər olsun ki, onun kənarında bir çox əfsanələr də söylənmişdir ki, bəzi vaxtlar bu həqiqəti xurafat bir əfsanəyə çevirir! Bilmək lazımdır ki, yalnız bu dastan deyildir bu cür aqibətə düçar olmuşdur bəlkə bir çox həqiqi dastanlar da ona düçar olmuşdur.

Həqiqəti tapmaq üçün Quran ayələrini[13] meyar və nümunə olaraq qərar vermək lazımdır.

Bəzi vaxtlar müəyyən hədisləri də qəbul etmək mümkündür ki, o həqiqətlərlə müvafiq olsunlar. əgər bir hədis onun əksinə olarsa sözsüz ki, qəbul edilməzdir.[14]

Həzrət Musa və Xızırın dastanını mütaliə və daha geniş məlumat əldə etmək üçün aşağıdakı adreslərə müraciət edin:

1.             Məcməul- bəyan, altıncı cild, 65- 81- ci ayələrin təfsiri.

2.             Nurus- səqəleyn, üçüncü cild, bəhs olunan ayələrin təfsiri.

3.             Əl- mizan 13- cü cild, bəhs olunan ayələrin təfsiri.

4.             Durrul- mənsur və başqa kitablar bəhs olunmuş ayələrin təfsiri.