Qəməri ayının günlərinin hamısı bir-biri ilə bərabərdir və dəqiq şəkildə 29 gün 12 saat 44 dəqiqə və 3 saniyədən, yaxud 29,53059028 gündən ibarətdir. Həmçinin qəməri ilinin aylarının hamısının sayı da bir-biri ilə bərabərdir və 12 aydan və ya 354,3670834 gündən ibarətdir. Lakin qəməri ilinin hesablanması asan olsun deyə, (yuvarlaq şəkildə) 354 gün nəzərdə tutulur, nəticədə birinci altı ay 30 gün, ikinci altı ay isə 29 gündən ibarət olur.

İlin günlərinin kəsrini bərpa etmək üçün hər üç ildə bir gün əlavə edilir. Yəni üçüncü il 355 gün olur. Çünki üç ildə kəsir olan miqdar 3x0,3670834 ≈ 1,101 gün olacaqdır. Bu hesablamadan əldə olunan mühüm nəticədən qafil olmaq olmaz. Bu da “bir aydan-bir” məsələsidir. Yəni qəməri ilində ayların birincisi 29, ikincisi 30 gün olur.

Bəzən yeni (qəməri) ayın, yaxud ilin başlanmasında səhv və ixtilaf yaranır. Bu ixtilafın və səhvin yaranmasının əsas səbəbi “bir aydan-bir” qaydasına əməl etməməkdir.

Münəccimlər hər ayın günlərini kəsirsiz olaraq tam ədədlə götürə bilmir, tarixin və hadisələrin qeyd olunmasında 30-cu günün bir yarısını hazırkı aya, o biri yarısını isə növbəti aya hesab edə bilmədiklərindən, qəməri ayın günlərinin sayını ən aşağısı 29 və ən yuxarısı 30 gün hesablamış, buna görə də iki növ qəməri aydan istifadə etmişlər:

1. Dəqiq hesab üzündən olan ay;

2. Görünməklə olan ay (hilal).

Onlar hesablama üzündən olan ayı tənzim etmək üçün müxtəlif cədvəllər tərtib etmişlər ki, astronomik qaydalara əsasən ayın seyr etməsi, eləcə də ayın günlərinin sayı və əvvəlinin təyin olunması – hamılıqla Ayın, Günəşin və ulduzların “vusta” hərəkəti qaydasına uyğun tənzim olunur ki, Günəş və Aayın hərəkət müddəti əsasında deyil, ümumi bir qanun əsasında olsun. Ayın və Günəşin vusta hərəkətinə uyğun olaraq demişlər: Ayın yer ətrafında dövr etmə periodu (Günəşlə bir xətt üzrə olma vaxtından növbəti dəfə bir xətt üzrə olma vaxtına qədər) 29 gün 12 saat və 44 dəqiqə olur. Münəccimlər iqrar etmişlər ki, Günəş Ayla (bir xətt üzrə) cəm olanda hilal gözlə görünmür. Bu zaman o cədvəl və nücum hesablaması aşağıdakı kimi olur: Bir ay 29 gündən 12 saat 44 dəqiqə artıq olduğuna görə bu miqdar iki ardıcıl ayda bir gecə-gündüzdən artıq olur, buna görə də onu kamil bir gün hesab edirlər. Bir ayı tamam (30 gün), növbəti ayı isə natamam (29 gün) götürürlər ki, əvvəlki ayın natamam hissəsi bərpa olunsun. Yəni həqiqətdə ikinci ayın 12 saatını birinci ayın 12 saatına əlavə edir və nəticədə əvvəlki aya kamil bir gün əlavə edilir. Bununla da otuz gün hesab olunur. Qəməri təqvimi məhərrəm ayından başlandığına görə məhərrəm ayı 30 gün, (ondan əvvəlki) zil-həccə ayı isə 29 gün olur.

Amma gözlə görülən hilal ayına gəldikdə isə, məqsəd gözlə görünməklə sübuta yetən aydır. İslam hökmlərinin meyarı həmin ay əsasındadır. Böyük fəqihlər də hər hilal ayını “birinci hilalın görünməsindən ikinci hilalın görünməsinə qədərki vaxt” hesab edirlər, nəinki qeyd olunan mühasibədəki kimi 30 və 29 gün.

Buna görə də demişlər ki, gözlə görünən hilal ayındakı xəfif hərəkət nəticəsində bir neçə ay ardıcıl olaraq (ən yuxarısı 4 ay) 30 və dalbadal üç ayda isə 29 gün ola bilər.

Şiənin böyük fəqihləri iki dəlilə əsasən münəccimlərin hesab üzündən olan aylarını mötəbər hesab etmirlər:

Əvvəla: Şəriətdə o nücum cədvəlinin etibarlı olmasına və höccət sayılmasına dair dəlil yoxdur, üstəlik şəri dəlil bunun tamamilə əksinədir. Misal üçün, bir rəvayətdə buyurulur: صُمْ لِلرُّؤْیَةِ وَ اَفْطِرْ لِلرُّؤْیَةِ “Sum lir-röyət və əftir lir-röyət – hilalı gördükdə oruc tutmağa başla (və ikinci dəfə) hilalı gördükdə orucu sona çatdır.”[1] (Ramazan ayının hilalını gördüyün zaman oruc tut, şəvval ayının hilalını gördüyü zaman oruc tutma və orucunu aç.)

İkincisi isə, münəccimlərin “kəbisə” (natamam) illəri hesablamaqla əlaqədar düçar olduqları problemdir. Çünki onlar öz hesablamalarına görə hər 30 ildə 11 ili “kəbisə” götürür və bu hesablamaya görə 29 gündən ibarət olan zil-həccə ayını 30 gün hesab edirlər.[2]

Deməli, qəməri ayın və ilin günlərinin sayı kəsirsiz (tam) bir ədəd olmadığından, bundan əlavə, fiqhi nəzərdən hesab üzündən olan ay mötəbər sayılmadığından, fəqihlər gözlə görünən hilal ayını mötəbər hesab etmişlər. Çünki hilalın görünməsi bütün məkanlarda və saatlarda eyni səviyyədə deyildir və təbiidir ki, hilalın görünüb-görünməməsi ilə əlaqədar nəzər ixtilafları yaranacaqdır. Belə olan hallarda bu ixtilaf sonrakı ayda öz-özünə aradan qalxır, həmçinin müəyyən hallarda da yeni hilalın görünməsinə dair şəriət hakiminin verdiyi hökm əsasında bu nəzər ixtilafı aradan qalxır.