Горху, үмид вә мәһәббәт елә виҹдани һаләтләрдәндир ки, тәрифә еһтијаҹы јохдур. Инсан бәзи ишләрин мүгабилиндә горхуја дүшә биләр:  а) Өзүнә, аиләсинә, малына вә абыр-һәјасына вә саир...гаршы олун горху; б) һансыса бир ишин әзәмәт вә һејбәтини дәрк етдикдә; в) инсанын өз ишләринин агибәтинә елми олмадыгда; әлбәттә, ола билсин бу ишләрин бәзи амилләри инсанда олмуш олсун.

Мәһәббәт вә ешг дә һәмчинин, инсанда бир нечә һаләтләрдә вүҹуда ҝәтирир:

а) инсан мәһбубунда ҝөзәллик вә ҹазибәләри мүшаһидә етдикдә она әлагәси даһа чох артыр. Инсанын белә ҝөзәлликләрә чох мејли олдуғуна ҝөрә она мәһәббәти олур. Шаир белә вурғунлуғун әввәлини рәнҝ, ахырыны исә ар сајыр. Амма, һеч дә һәмишә бу ҹүр дејил.  Әҝәр бу ҝөзәлликләр инсанын нәзәриндә фани вә тез өтүб кечән кими ҹилвәләнсә бу һаләт һеч дә писләнмир. Даһа доғрусу, инсан әҝәр әхлаг әсасында, ҹамал вә ҹалал сифәтләринә ашиг олса, бу ешг сәһиһ вә нәтиҹәси дә инсанын әхлагынын бу ҝөзәлликләрлә һәмраһ олмасына сәбәб олар.

б) Инсанын өз мәһбубуна бағлылығыны һисс етмәси вә өз һәдәфинә чатмасында бу мәһбубдан истифадә етмәси мәһәббәт вә ешгә сәбәб олур. Инсан, мәһбубу диҝәр ҹәһәтә ҝөрә јох, онун өзүнә ҝөрә истәјир.

ҹ) Мәһбуб тәрәфиндән она јетән лүтф вә бәхшишләрә ҝөрә инсан тәшәккүрдән өтрү она мәһәббәт бәсләјир. Инсан, мәһбубу тәрәфиндән алдығы лүтф вә мәһәббәт мүгабилиндә өзүнү бир нөв миннәт гојулмуш кими һисс едир вә онда мәһбубуна гаршы мәһәббәт јараныр.

д) Мәһбуб, мәһәббәт талибини өзүнә ҹәзб етмәкдән вә онун әлиндән јапышыб чәтинликләрдән гуртармагдан өтрү она мәһәббәт ҝөстәрир...... Бундан әлавә, мәһбубла инсан арасында диҝәр амилләр дә һәмраһ олмуш олсун.

Әҝәр диггәт етсәк, бизим бүтүн әмәл вә әкс әмәлләримиз мәһәббәт, горху вә үмидлә долудур. Бахмајараг ки, ола биләр онлар һәмишә ејни сәвијјәдә олмасын, бәзиләри диҝәрләринә нисбәт чох вә ја аз олмуш олсун. Лакин, бу ики һаләт гачылмаз бир һаләтдир. Бәли, шиддәт вә азлығындан гафил олдуғумуз бу ики һаләт бизим әмәлләримизә чох тәсир гојур. Үмид вә мәһәббәт, ҝүндәлик ишләримизин, һәтта хәтәрли дә олса ҝөрүлмәсинә сәбәб олур. Горху исә өз-өзлүјүндә, инсанын өз ишләриндә хәтәрләрә гаршы лазым олан бүтүн еһтијатларыны ҝөрмәсинә сәбәб олур. Әҝәр инсанда јалныз, мәһәббәт вә үмид олса, тезликлә онун һәлакәтинә сәбәб олар, јахуд, горху олса, инсан һеч бир иши ҝөрмәз һәтта, јемәли вә ичмәли ишләриндәндә чәкинәр. Чүнки, горхар ки, једији јемәјин ичиндә бир гәтрә зәһәрли маддә олсун вә ону һәлак еләсин.

Беләликлә, Аллаһа гаршы инсанын мәһәббәт вә горхусунун ејни вахтда олмасы һеч бир тәәҹҹүб доғурмур. Чүнки, бу ҹүр һаләтләр бизим һәјатымызы башдан баша бүрүмүшдүр. Лакин, бу һаләтин биздә олан шиддәтиндән ондан гафилик. Бу мәнадә ки: һәр бир инсанын Аллаһа гаршы мәһәббәт, үмид вә горхусу онларын Аллаһа гаршы мәрифәти сәвијәсиндә олур. Һәмчинин, инсанын кечмиш әмәлләри вә агибәти һаггындакы  мәлуматсызлығы да инсанда горху һиссинин мүхтәлиф сәвијјәдә олмасына сәбәб олур. Аллаһын һејбәт, әзәмәт вә ҹәлалына ҹәзб олан инсанын кечмиш ҝүнаһларыны дүшүндүкҹә, онда Аллаһ горхсу мәһәббәтинә үстүн олур. Әксинә, Аллаһ-тааланын рәһмәт ҹамалына вә лүтф вә мәрһәмәтинә ашиг олан, кечмишдә Аллаһын бујурдуглары илә һәмишә еһтијатла давранан нәһајәтдә, Аллаһын мәһәббәт вә әфвини ҝүнаһ етдикдән сонра халис төвбә илә тәҹрүбәдән кечирән инсанын Аллаһа гаршы үмид вә мәһәббәти горхусуна үстүн олар. Амма, о кәсләр ки, орта сәвијјәдә әмәл едиб, кечмиш әмәлләринин гәбулуна архајын олмајыблар, Аллаһын гәзәбиндән аманда олмајаҹағындан еһтијат едәрәк, Онун мәһәббәт вә лүтфүнә үмиди олан һалда  һәмишә, Аллаһа гаршы горху вә үмид арасында галар. Мүһүм будур ки, чохларында Аллаһ горхусу вә мәһәббәт һисси өз мәнфәәтләрини севмәк вә зәрәрдән гачмаг сәбәбиндәндир. Јәни, чохлары Ахирәтдә Аллаһын әзабына дүчар олмаларына вә илаһи фејзләрдән узаг дүшмәләринә, беһиштин гәср вә һуриләриндән мәһрум олаҹагларына хатир Аллаһа мәһәббәт изһар едир вә ҝүнаһ етмәкдә Аллаһдан горхурлар. Лакин, Аллаһын камал, ҹамал вә ҹалал сифәтләринә ашиг олан, Онун әзәмәт вә гүдрәти мүгабилиндә мәһәббәт вә ешгә дүшән инсанлар, пејғәмбәрләр, Мәсум Имамлар )әлејһимуссалам) вә өвлијалары истисна етмәклә чох аздырлар.

Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) өзүнүн әбәди һикмәт китабында (Нәһҹүл-Бәлағәдә) бу үч тајфанын һаләтини белә тәфсир едир: Имам Әли әлејһис-салам (ибадәтин нөвләри барәсиндә) бујур­­мушдур:  “Бир дәстә адам Аллаһа (саваб вә мүкафата) рәғбәт үчүн ибадәт едир. Бу, (алверин хејир-зијаныны нәзәрдә сахлајан) таҹир­ләрин ибадәтидир. Бир дәстә исә Аллаһа горхудан ибадәт едир. Бу да гул вә көләләрин ибадәтидир (ки, онлар ағаларынын ҝөстәришләрини горхудан јеринә јетирирләр). Диҝәр бир дәстә исә Аллаһа шүкр етмәк үчүн ибадәт едир вә бу, азад инсанларын ибадәтидир (ки, онлар аҝаһлыг вә нијјәт паклығы илә Аллаһа ибадәт едирләр вә Ону ибадәт вә бәндәлик етмәјә лајиг билмәкдән башга, диҝәр бир мәгсәдләри јохдур).”[1]

Бу сәбәбә ҝөрә даһиләрдән бәзиси бујурур: Исламда тәлим вә тәрбијәтин әсас көкләриндән бири “мәһәббәтдир”. Ән бөјүк әхлаг вә кәрамәт мәктәби олан Гуран-кәрим инсанын ән јүксәк әхлаг хүсусијјәтини мәһәббәт кими гәләмә верир.  Имам Садиг (әлејһиссалам) бујурур: “Аллаһ-таала Өз пејғәмбәрини мәһәббәт илә тәлим тәрбијә етмишдир”[2]

Гурани-Кәримдә вә Әһли-Бејт (әлејһимуссалам)-ын рәвајәтләриндә горхутмаг вә тәшвиг етмәк һаггында чохлу һәдисләр вардыр. Амма, әввәлдә зәиф инсанлара нисбәтдә јумушаг, даһа сонра орта сәвијјәлиләри исә даһа  чох тәнбеһ вә тәшвиг вастәсилә онларда, Аллаһа мәһәббәт һисси јаваш-јаваш артырылыр.[3]   Беләликлә, Аллаһа гаршы инсанын мәһәббәт вә горхусунун ејни вахтда олмасы һеч бир тәәҹҹүб доғурмасын. Бу ики һаләтин инсанда ҹәм олмасы онда әхлаг вә иман ҹәһәтдән тәрәггијә сәбәб олур. Чүнки, горху илә инсан ҝүнаһлардан, Аллаһын гәзәбиндән аманда галыр вә Аллаһа итаәтдә онун хоф вә гәлби һазырлығы чохалыр. Диҝәр тәрәфдән, инсан мәһәббәт сајәсиндә, Аллаһ-тааланын ваҹиб бујурдугларыны, нафилә вә мүстәһәб әмәлләри јеринә јетирмәкдә тәшвиг олунур. Бунунла да, Аллаһын мәхсус лүтф вә мәрһәмәтинә тәрәф һәрәкәтдә даһа мүвәффәг олур. Башга сөзлә десәк, үмид вә горхунун нәтиҹәси инсанда фәзиләтли сифәтләр вә хејрә тәрәф һәрәктдә даһа чох тәшвиг едир, рәзиләт сифәтләр вә ҝүнаһа дүшмәкдән ону узаглашдырыр. Бу да Аллаһын инсанын јарадылышында нәзәрә алдығы вә тәләб етдији камалдыр. Јәни, илаһи рәнҝ алыб, Аллаһын јер үзүндә хәлифәси олмаг мәгамына лајиг олмаг, руһи нараһатчылыглардан узаг олмаг вә Ахирәт немәтләринә јетишмәкдир. Неҹә ки, дәфәләрлә бу нәтиҹәләрә ишарә олунмушдур. Гуран бујрур:  “Имaн ҝəтирəнлəрдəн Аллaһa, axирəт ҝүнүнə (сəдaгəтлə) инaныб јaxшы иш ҝөрəнлəрин мүкaфaтлaры Рəббинин јaнындaдыр. (Гијaмəт ҝүнү) oнлaрын нə бир гoрxусу oлaр, нə дə oнлaр бир гəм-гүссə ҝөрəрлəр.”[4]  Јохса, сырф горху, инсаны үмүдсизлијә, гәлбин гәсавәтинә, төвбәни тәрк етмәсинә вә ҝүнаһ баталғасына дүшмәсинә вә нәһајәт, дүнја вә ахирәтдә ҝирифтарчылыға сәбәб олур. Диҝәр тәрәфдән сырф мәһәббәт вә үмид исә инсанын нәфсинин бу мәһәбәтә алданмасына вә ҝүнаһа дүшмәсинә, төвбәни исә өмрүнүн сонуна сахламасына сәбәб олар. Инсан, Аллаһ-тааладан јерсиз лүтф вә мәрһәмәт ҝөзләмәклә ҝүнаһа дүшә биләр. Бу да сәбәб олар ки, инсан Аллаһы мәрһәмәт вә лүтфүнүн сәбәбләринин ардынҹа ҝетмәсин, бунунла да алданыб һәлакәтә чатсын. Бу ҹәһәтдән имам Һүјсен (әлејһиссалам) Әрәфә дуасында бујурур: “”Кор олсун о ҝөз ки, онун Сәни ҝөрмәсини дәрк етмир! Она верилмиш немәтдән мәһәббәт јолунда истифадә етмир вә әсл сәрмајәсини әлдән верир!”

Бәс, Аллаһа гаршы бу горху вә мәһәббәти әлә ҝәтирмәк инсана Ахирәтдә нәтиҹә верәр. Орда инсан үчүн ја бу немәти горумамаға ҝөрә шиддәтли әзаб вә атәш јери вар, ја да, наүмүд олмасына хатир ҝүнаһ баталғасына дүшүр вә алданараг бу дүнјадан һеч бир азугә әлә ҝәтирә билмир. Јахуд, инсан, үмид вә горху мәгамыны горујараг һәм ҝүнаһдан узаглашыр, һәм дә габагҹадан Ахирәти үчүн азугә јығыр вә чохлу хејир-бәрәкәтә наил олур.

Даһа чох мүталиә үчүн бах:

1-Мәраһили Әхлаг дәр Гуран, Ајәтуллаһ Ҹавад Амули, сәһ-379-340.

2- Шәрһ чеһел һәдис, Имам Хумејни (ро), сәһ-221-233-481-484.

3- Әхлаг дәр Гуран, Мүһәммәд Тәги Мисбаһ Јәзди, горху вә хоф бәһси.