Miras konusu İslam fıkhının en girift hükümlerindendir. Kur’an ve rivayetlerde miras taksimi hakkında dikkat edilmesi gereken önemli kanun ve buyruklar beyan edilmiştir. Miras taksiminin niteliği hakkında bilgi edinmek için ilkönce ayetlerin manalarını açıklıyoruz:

1. “Allah, size, çocuklarınız(ın alacağı miras) hakkında, erkeğe iki dişinin payı kadarını emreder. (Çocuklar sadece) ikiden fazla kız iseler, (ölenin geriye) bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer kız bir ise (mirasın) yarısı onundur. Ölenin çocuğu varsa, geriye bıraktığı maldan, ana babasından her birinin altıda bir hissesi vardır. Eğer çocuğu yok da (yalnız) ana babası ona varis oluyorsa, anasına üçte bir düşer. Eğer kardeşleri varsa, anasının hissesi altıda birdir. (Bu paylaştırma, ölenin) yapacağı vasiyetten ya da borcundan sonradır. Babalarınız ve oğullarınızdan, hangisinin size daha faydalı olduğunu bilemezsiniz. Bunlar, Allah tarafından farz kılınmıştır. Şüphesiz Allah, hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.”[1]

Bu ayette miras bölüşümü hakkında altı genel kanun ve buyruk açıklanmıştır:

A. Baba ve annenin malından her oğlan çocuğunun aldığı hisse kızın (varis kız kardeşin) hissesinin iki katıdır.

B. Eğer ölünün sadece birkaç kızı varsa ve onlar dışında başka varisi yoksa onların hissesi malın üçte ikisidir.

C. Eğer ölünün sadece bir kızı varsa, onun hissesi malın yarısıdır.

D. Ölünün evladı olması durumunda baba ve annenin her birinin hissesi malın altıda biridir.

E. Ölünün evladı ve kardeşi olmaması durumunda annenin hissesi üçte birdir ve malın kalan kısmı babanındır. Eğer ölünün evladı varsa annenin hissesi malın altı biridir.

F. Borçların verilmesi ve vasiyetin malî giderlerinin ödenmesi (vasiyet malın üçte birinden fazla olmaması durumunda) varisler arasında mirasın bölüşülmesinden önceliklidir.

2. “Eğer çocukları yoksa karılarınızın geriye bıraktıklarının yarısı sizindir. Eğer çocukları varsa, bıraktıklarının dörtte biri sizindir. (Bu paylaştırma, ölen karılarınızın) yaptıkları vasiyetlerin yerine getirilmesi yahut borçlarının ödenmesinden sonradır. Eğer sizin çocuğunuz yoksa bıraktığınızın dörtte biri onlarındır. Eğer çocuğunuz varsa, bıraktığınızın sekizde biri onlarındır. (Yine bu paylaştırma) yaptığınız vasiyetin yerine getirilmesinden yahut borçlarınızın ödenmesinden sonradır. Eğer kendisine varis olunan bir erkek veya bir kadının evladı ve babası olmaz ve bir erkek veya bir kız kardeşi bulunursa, ona altıda bir düşer. Eğer (kardeşler) birden fazla olurlarsa, üçte birde ortaktırlar. (Bu paylaştırma varislere) zarar vermeksizin yapılan vasiyetin yerine getirilmesinden yahut borcun ödenmesinden sonra yapılır. (Bütün bunlar) Allah’ın emridir. Allah, hakkıyla bilendir, halîmdir (hemen cezalandırmaz, mühlet verir.)”[2]

Bu ayette de miras taksiminin dört genel kanunu açıklanmıştır:

A. Eğer ölü kadın ise ve onun evladı yoksa kocasının hissesi malın yarısıdır ve eğer evladı varsa, kocanın hissesi malın dörtte biridir.

B. Eğer ölü erkek ise ve onun bir evladı yoksa eşinin hissesi malın dörtte biridir ve eğer evladı varsa, eşinin hissesi sekizde birdir.

C. Ölünün evladı yoksa ve kendisinin sadece birkaç kız kardeşi veya erkek kardeşi (anneden olma) varsa, onun hissesi malların altıda biridir.

D. Ölünün evladı yoksa ve kendisinin birden çok kız kardeşi veya erkek kardeşi (anneden olma) varsa, malları üçte biri onlar arasında taksim edilir.

3. “Senden fetva istiyorlar. De ki: “Allah, size “kelâle” (babasız ve çocuksuz kimse)nin mirası hakkında hükmünü açıklıyor: Çocuğu olmayan bir kişi ölür de kız kardeşi bulunursa, bıraktığı malın yarısı onundur. Eğer kız kardeşi ölür ve çocuğu da bulunmazsa, erkek kardeş ona varis olur. Eğer kız kardeşler iki iseler, (erkek kardeşin) bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer kardeşler erkekli kızlı iseler, o zaman (bir) erkeğe, iki kızın hissesi kadar (pay) vardır. Sapmayasınız diye Allah size (hükmünü) açıklıyor. Allah, her şeyi hakkıyla bilendir.”[3]

Bu ayette de mirasın taksim edilmesi için üç yeni kanun açıklanmıştır:

A. Eğer ölü erkekse ve onun evladı yoksa ve de sadece bir kız kardeşi (aynı anne ve babadan veya sadece aynı babadan) varsa, onun hissesi malın yarısı olacaktır.

B. Eğer ölü kadın ise ve onun evladı yoksa ve de sadece bir erkek kardeşi (aynı anne ve babadan veya sadece aynı babadan) varsa, erkek kardeş malın tümünü miras alır.

C. Eğer ölünün evladı yoksa ve sadece iki kız kardeşi varsa, kız kardeşlerin hissesi malların üçte ikisidir.

D. Eğer ölünün varisleri sadece onun kız kardeşleri ve erkek kardeşleriyse, her erkek kardeş kız kardeşin iki mislini alır.

Açıklanan ayetlerden aşağıda işaret edilen kanunlar çıkarılmaktadır:

1. Bu ayetlerden istifade edildiği üzere; mirasın tabakaları vardır ve yukarı tabakadaki fertlerin olduğu yerde sonraki tabakada yer alan fertlere miras sırası gelmemektedir. Miras tabakaları şunlardır:

Birinci Tabaka: Anne, baba ve evlatlar.

İkinci Tabaka: Kız kardeş, erkek kardeş, dede ve nene.

Üçüncü Tabaka: Amca, hala, dayı ve teyze.

Kur’an’ın bakışına göre eğer birinci tabakadan (anne, baba ve evlatlar) bir kimse sağ olursa, ikinci tabakaya (kız kardeşler, erkek kardeşler ve atalar) sıra gelmez ve ikinci tabakadan birisinin varlığında da üçüncü tabakaya (halalar, teyzeler, dayılar ve amcalar) sıra gelmez. Elbette “eş” bu üç grubun tümüyle bir araya gelmektedir.[4] Bu şekilde Yüce Allah bu ayetlerde mirasın taksim edilmesinin bazı genel kanunlarını açıklamış ve varislerin her birinin hissesini ayrı bir şekilde belirlemiştir. Elbette bu, dışarıda bulunan tüm varis kısımlarının birbiriyle bir araya gelebileceği anlamına gelmemektedir. Bazı farzların esasen diğer farzlar ile bir araya gelmesinin mümkün olmadığı açık bir husustur; zira mirasın tabakaları vardır ve yukarı tabakadaki fertlerin varlığında sonraki tabakada bulunan fertlere miras alma sırası gelmemektedir.[5]

2. Kur’an ölü yakınlarından bazıları için iki tür hisse farz etmiştir. Mesela koca eşin evladı olması durumunda dörtte bir ve aksi takdirde ise kadının mallarının yarısını miras alır. Aynı şekilde kadın da kocasının evladı olması durumunda sekizde bir ve aksi takdirde ise erkeğin mallarının dörtte birini miras alır. Ama başka bir grup içinse sadece bir hisse belirlenmiş ve başkalarının araya girmesi halinde miras miktarları belirlenmemiştir. Mesela bir kız veya birkaç kız ve bir kız kardeş ve birkaç kız kardeş bunun bir örneğidir. Bir kız yarım ve bir kız kardeş de yarım almaktadır, ama birkaç kız ve kız kardeş olmaları durumunda ise Kur’an her grup için üçte iki hisse gözetmiştir.[6] Bu metodolojiden istifade edildiği üzere, Kur’an-ı Kerim’in hem başkalarının olması durumunda ve hem de olmaması durumunda hisselerini beyan ettiği birinci grubun miras hisseleri mirastan fazla olursa, onların hissesinde bir eksiklik oluşmamaktadır. Ancak ikinci grupta olanlarda eksiklik meydana gelmektedir. Mirasın hisselerden çok gelmesi halinde ise artı kalan, noksanlık halinde kendilerinden eksiltilen kimselere verilmektedir. Bunun çözüm yolu şudur: Eğer hisseller malın aslından çok olursa, Kur’an’da kendileri için birden çok hisse gözetilmemiş kimselerden eksiltilir. (tıpkı belirtildiği gibi) kızlar ve kız kardeşlerden eksiltilir. Bu eksiltme işlemi kendileri için iki tür hisse gözetilen baba, anne ve eş için yapılmaz.[7] Mesela ölünün geride kalan bir kızı ve aynı şekilde anne, baba ve kocası bulunmaktadır. Bu durumda hisseler birbirine engel olur; zira miras ister çok olsun ve ister az olsun, doğru rakam yukarıdaki ölçülere göre taksim edilmesi gerekendir. Birinin onun yarısını, iki şahsın her biri altıda birini ve kocanın da dört birini alması gerekir. Doğru rakam bütün bu nispetleri kapsayan değildir; zira bu üç nispetin veya parçanın toplanması bir doğru rakamdan çok değildir. Bu farzda baba, anne ve eşe bir eksiklik gelmemektedir ve tam olarak hisselerini almaktadırlar. Bunun mukabilinde eğer mal hisseden çok ise, artı miktar, Kur’an’da kendileri için sadece bir hisse belirtilmiş kimselere verilir; yani noksanlık durumunda kendilerine eksiklik gelen kimselere iade edilir. Örneğin eğer ölüden bir kız ve bir baba geride kalırsa, kız ikide bir ve baba ise altıda bir hisse alır. Kalan altıda iki hisse ise iade olarak kıza verilir. O halde bazen birkaç grubun mirasta toplanması neticesinde hisselerin bileşkesi ölünün malının miktarından fazla ve bazen de ölünün malının miktarından az gelmektedir. Belirtilen usul ve kanunlar vesilesiyle miras varisler arasında rahatlıkla taksim edilebilir ve hisselerin ölünün bıraktığı maldan çok olması durumunda ortaya çıkan sorun da bu ayetler ve Ehli Beyt (a.s) rivayetlerinden anlaşıldığı kadarıyla[8], bir sorun teşkil etmemektedir. Her halükarda bu ayetlerden istifade edilerek beyan edilen çözümler miras kanununu açıklamaktadır. Netice itibariyle bizzat kanun koyucu bazı farzlarda belirlenmiş hisselerin ölünün kalan malından çok veya az olacağını öngörmüş ve bu durumlarda ne yapılması gerektiğine dair kanun koymuştur. Bu nedenle bu ayetlere hiçbir eleştiri yöneltilemez.