Please Wait
9646
Allaha məhəbbətlə əlaqədar qorxu və ümid çox da təəccüblü deyildir. Çünki bu məsələ müəyyən mənada bizim həyatımızın hər bir sahəsində də nəzərə çarpır. Lakin bu o qədər şiddətli aşkardır ki, ondan qafilik. Ən sadə məsələ olan yol getməyimiz də qorxu, ümid və məhəbbət əsasındadır. Çünki müəyyən bir şeyə ümidimiz olmayınca onun ardınca getmirik. Əgər yol getməsək məqsədə çatmarıq. Əgər qorxmasaq yol gedən zaman ehtiyat etmərik və xəsarətə uğrayıb yenə də məqsədimizə nail olmarıq. Bu məsələ nəqliyyat vasitəsindən, elektrik, qaz və s. avadanlıqlarından istifadə edərkən özünü daha artıq göstərir. Çünki biz onlardan çox gözəl şəkildə istifadə edirik, lakin onlardan istifadəmiz qorxu və ehtiyat üzündən olmasa, onlara yaxınlaşmaq bizim məhv olmağımıza səbəb olar.
Deməli, qorxu və ümidin hər bir şəxsdə bir yerdə cəm olması mümkündür və əsla təəccübə yer yoxdur. Allah-taalanın müqəddəs Zatı barəsində də deməliyik: həm Ondan qorxmaq, həm də Ona eşq və ümid bəsləmək lazımdır. Çünki Ona eşq, məhəbbət və ümid Onunla həmrəng olmağa səbəb olur, digər tərəfdən, Onun razılığına səbəb olan əməl və vasitələrin kəsb olunmasında daha ciddiyyətlə hərəkət etməyimizə, nəticə etibarı ilə axirət və dünya nemətlərinə, Onun lütf və mərhəmətlərinə çatmağımıza səbəb olur. Digər tərəfdən, Allahdan qorxmaq Onun qarşısında daha artıq xüzu, xuşu və itaətin etməyə, günahları tərk etməyə, Onun qəhr və əzabına səbəb olan amillərdən daha artıq uzaqlaşmağa səbəb olur.
Bu dünyada adi insanlar üçün qorxu ilə ümidin yanaşı olması hər növ axirət qorxusundan asudəliyə və narahatçılığından xilas olmağa səbəb olur. Belə ki, bu dünya axirət üçün əkinçilik və fəaliyyət yeridir, onun məhsullarını bəlalardan və faydalı fəaliyyətlərin nəticəsini zay olmaqdan qoruyub saxlamağa ehtiyac duyulur ki, axirət üçün yararlı olsun. Amma axirətdə nə qoruyub saxlamağa, nə də əkinçilik və fəaliyyətə ehtiyac yoxdur.
Qorxu təklikdə məyusluğa, ifrat ümidsizliyə, qəlbin ölməsinə, ruhun sarsılmasına səbəb olur; ümid və məhəbbət də təklikdə (qorxu olmadan) nəfsin aldatmasına, günahlara cürət tapmasına və günah iş törətməsinə səbəb olur. Bu ikisinin hər biri təklikdə (digəri ilə yanaşı olmadan) məzəmmət olunur.
İnsanın daxilinə olan qorxu, ümid və məhəbbət hər bir şəxsin dərk etdiyi məsələdir və tərif verməyə ehtiyac yoxdur. İnsan müəyyən işlər müqabilində qorxu hissi keçirə və ya vəhşətə düçar ola bilər. Məsələn:
a) İnsanın öz malına, canına, abır-heysiyyətinə qarşı yönələn xətərin hiss olunmasından, müəyyən bir şəxsin və ya işin əhəmiyyət və əzəmətindən törənən qorxu;
v) Özünün axır-aqibətindən və ya müəyyən bir işin ağır, acınacaqlı aqibətinə dair cəhalətdən törənən qorxu.
Məhəbbət hissi də bir neçə işin ardınca gələ bilər:
a) Məhbubda gözəllik və cəzbələri tapmaq, həmin gözəlliklərə məftun olmaq və cəzb olunmaqla əlaqədar meyllər.
b) Məhbuba ehtiyac və ona bağlılıq hissi keçirmək, öz məqsədlərinə çatmaq yolunda məhbubdan istifadənin intizarını çəkmək. Bu mühibb (aşiq) məhbubu özü üçün istəyir, nəinki məhbubun özü üçün.
v) Nemət sahibinə şükür etmək hissi ardınca gələn məhəbbət; mühib və sevən şəxs məhbubuna ona görə məftun olur ki, məhbubunun tərəfindən müəyyən ehsan, hədiyyə və nemətlər qəbul etmişdir və məhz buna görə minnətdarlıq hissi keçirir.
q) Məhbub, muhibbin məhəbbətini istəyir və onu öz tərəfinə cəzb etməyi tələb edir, onun əlindən tutmaq, özünün qol-qanadı altına almaq istəyir... Bir məhbub ilə əlaqədar bir neçə amilin eyni zamanda və yanaşı olması mümkündür.
Bizim gündəlik əməl, rəftar, refleks və əksül-əməllərimizin hamısı bir növ qorxu, ümid və məhəbbətlə qarışmışdır. Müəyyən hallarda birinin digərinə qələbə çalması və həmişə müvazinətli halda olmaması mümkündür, lakin (qorxu ilə ümidin) bu cür birgəliyi qaçılmaz bir məsələdir. Əlbəttə, bu məsələ həddindən artıq aşkar olduğundan ondan qafilik. Halbuki bu iki məsələ bizim əməl və rəftarlarımıza birbaşa təsir qoyur. Ümid və məhəbbət gündəlik işlərimizə, əzəmətli işlərə doğru hərəkətimizə, təhlükəli işlərdə ehtiyatlı, diqqətli olmağımıza, işlərin axır-aqibətini dəyərləndirməyə və onun müqəddimələrini tədarük görməyə səbəb olur. Əgər insanın vücudunda yalnız ümid və məhəbbət olsaydı və ehtiyat kənara çəkilsəydi, qısa bir zamanda həlak olardı. Əgər yalnız qorxu olsaydı, heç bir işə başlamaz, hətta yeyib-içməkdən belə kənara çəkilərdi. Belə olan halda bir damcı suyun bizim ağ ciyərlərimizə getməsi, yaxud bir tikənin boğazımızda ilişib qalması nəticəsinə ölümümüz qəti ola bilərdi.
Deməli, Allah qarşısında qorxu və ümidin yanaşı olmasından təəccüb eləməyin özü də təəccüblü bir işdir. Çünki bu bizim həm özümüzün, həm də öz vəziyyətimizin barəsində qəflətimizi göstərir.
İzah:
Müxtəlif insanların Allaha qarşı məhəbbət, qorxu və ümidi onların Allahın camal və kamal sifətləri, eləcə də digər dini maariflə əlaqədar mərifətinin meyarına uyğun olaraq, habelə onların öz keçmiş əməlləri, gələcəklərinə xatircəm olub-olmamaları ilə əlaqədar bir-birindən fərqlənir. Allah-taalanın heybət, əzəmət və cəlalətinə cəzb olunan və yaxud keçmişdə Allah qarşısına günah və üsyankarlığa düçar olaraq Onun müqəddəs hüzurunda hörmətə riayət etməyənlərin qorxuları məhəbbətlərinə qələbə çalır. Əksinə olaraq Allah-taalanın rəhmət və camalına cəzb olunan, Onun inayət və mərhəmətlərini sınaqdan keçirən, öz keçmişlərində ehtiyata riayət edərək Allah-taalanın müqəddəs hüzurunda ədəb qaydalarına tam riayət edən, müəyyən hallarda yolunu azdığı zaman Allahın məğfirət və tövbə qapısının açıq olduğunu görən və nəticədə sadiq niyyətlə tövbə edən insanların məhəbbət və ümidləri qorxularına qələbə çalır. Bu iki məsələ arasında orta səviyyədə olan, öz keçmiş əməllərinin qəbul olunacağına çox da əmin olmayan, nəticə etibarı ilə ilahi qəhr və əzabdan qurtarmaqdan əmin olmayan, eyni halda əfv olunacaqlarına ümid bəsləyən insanların Allah qarşısında qorxu və ümidləri arasında müvazinət bərqərardır. Amma mühüm məsələ budur ki, insanların əksəriyyətində qorxu və məhəbbətlər öz zatlarını sevmək, mənfəət qazanmaq, zərəri dəf etmək qərizəsindən irəli gəlir, yəni onların əksəriyyəti axirətdə ilahi əzabdan xilas olmaq, Allah-taalanın feyz və mərhəmətlərindən, əbədi behişt nemətlərindən məhrum olmamaq üçün Ona məhəbbət və ümid bəsləyirlər. Lakin Allah-taalanın kamalına məftun, Onun əzəmət, izzət və cəlalına qərq olan və yaxud hər ikisinə malik olanlar çox azdır və peyğəmbərlərdən, övsiyalardan başqa çox azları bu məqama çata bilmişlər.
Əli (əleyhis-salam) özünün əbədi öyüd-nəsihət və hikmətində bu iki qrupu belə qələmə verir: “Bir qrup insan Allahın mərhəmətinə ümid və nemətlər xatirinə pərəstiş edir, bu, tacirlərin pərəstişidir. Başqa bir qrup isə qorxu üzündən ibadət edirlər, bunlar qulların ibadətidir. Digər bir qrup isə Allah-taalanın itaətə layiq olduğuna görə Ona itaət edirlər və bu da (özünə pərəstiş etməkdən) azad olanların ibadətidir.”[1]
Buna görə də bəzi böyük alimlər demişlər: İslamda təlim-tərbiyənin mühüm əsaslarından biri məhəbbətdir. Qurani-kərim əxlaq mürəbbisi və müəllimi ünvanı ilə əxlaqi fəzilətlərin ən mühüm mehvərini məhəbbət qərar vermişdir. İmam Sadiq (əleyhis-salam) buyurur: “Sübhan Allah Öz Peyğəmbərini ilahi məhəbbət əsasında tərbiyə etmişdir.”[2] Quran ayələri və Əhli-beyt (əleyhimus-salam) rəvayətlərində təxvif (qorxutmaq) və təbşir (təşviq etmək) zəif insanlarla əlaqədar son mərhələ, orta səviyyəli insanlarla əlaqədar müqəddimə və vasitə ünvanı daşıyır ki, insan əvvəllərdə tənbeh və təşviq yolu ilə yavaş-yavaş məhəbbət yoluna doğru hərəkət etsin.[3] Buna əsasən, Allah-taalaya qarşı qorxu və məhəbbətin bir-biri ilə yanaşı olmasından təəccüblənmək olmaz. Əksinə qorxu və ümidin bu birgəliyi insanın tərbiyə olunması, ruhunun yüksəlişi və mənəvi tərəqqisi üçün lazımdır. Çünki qorxu ilə Allah qarşısında günahlardan, həlakət yerlərindən, Onun qəzəb, əzab və qəhrinə səbəb olan şeylərdən amanda qalır, Onun qarşısında xüzu, xuşu və itaətə daha artıq ciddiyyətli olur. Məhəbbət üzündən isə, vacib və müstəhəb əməlləri eşqlə əncam verir, Allah-taalanın nemət, rəhmət, mərhəmət və lütflərini cəlb etməyə doğru irəliləyir.
Qısa şəkildə desək, qorxu və ümidin səmərəsi fel və işlərə doğru tələsmək, fəzilətli rəftar və davranışlarla zinətlənmək, şər, günah işlərdən uzaq olmaq, batinin və ruhun rəzalətlərdən paklanmasından ibarətdir, bu da həmin istənilən kamaldır ki, Allah-taala insanın xilqət və yaradılışında bunu nəzərə almışdır. Yəni “ilahi rəng”ə boyanmaq, “ilahi xəlifə” məqamına çatmaq, axirət nemətlərində qərq olmaq, hər növ nigarançılıq və narahatçılıqdan xilas olmaq. Belə ki, bu səmərələrə dəfələrlə işarə edərək buyurmuşdur: “Allaha və qiyamət gününə iman gətirib saleh əməl görənlərin əcr və savabları Allah yanında qorunur və heç növ qorxu və narahatçılıqları olmayacaqdır.”[4] Əks halda, qorxu təklikdə insanın qəlbinin ölməsinə, ruhunun sarsılmasına, naümid olmasına, tövbənin tərk edərək günah və məsiyət işlərə qərq olmasına səbəb və nəticədə müxtəlif dünya və axirət bəlalarına düçar olur.
Məhəbbət də təklikdə (qorxu olmadan) insanın günah işlərə daha artıq cürətlənməsinə səbəb olur, ömrünün axırında tövbəyə tovfiq tapması ümidi ilə, Allahın kərəm, lütf və mərhəmətinə yersiz olaraq tamah gözü dikir. Halbuki, Allahın rəhmət, rəfət və mərhəmətini əldə etmək məqsədində olmamışdır. Belə olan halda Allahın rəhmət və mərhəmətinə sadəcə ümid bəsləməklə heç bir şey kəsb edə bilməz! Buna görə də imam Hüseyn (əleyhis-salam) “Ərəfə” duasında deyir: “(İlahi!) Kor olsun o gözlər ki, Səni özünə nəzarətçi görməz; öz sərmayəsini o kəs əldən verər ki, onun üçün Öz məhəbbətindən bir pay qərar verməmişsən.” Deməli, bu məhəbbət və qorxunun nəticəsi axirətdə zahir olacaqdır. Orada insanın yeri ya ilahi əzab və bədbəxtçilikdən ibarətdir ki, bu nemətləri qoruyub saxlamayan, yaxud naümid olub günahlara qərq olan, yaxud da aldanaraq bu dünyadan yol ehtiyatı götürməyənlərə məxsusdur. Yaxud da şəxsin yeri əbədi və xalis asayiş, tükənməz ilahi nemətlər olacaq və heç bir qorxu və nigarançılıqları olmayacaqdır. Bu da qorxu ilə ümid arasında müvazinət həddini qoruyub saxlayan, günahlardan çəkinən, həm də axirət üçün yol ehtiyatı əldə etməkdə çalışan kəslərə məxsusdur.
Əlavə məlumat üçün əxlaq kitablarının “ümid və qorxu”, yaxud “məhəbbət və vilayət” bölmələrinə müraciət edə bilərsiniz. Nümunə üçün:
1. “Quranda əxlaqın mərhələləri” Cavadi Amuli, səh. 279-340
2. “Qırx hədisin şərhi”, İmam Xomeyni, səh. 221-233, 481-484
3. “Quranda əxlaq”, Məhəmməd Təqi Misbah Yəzdi, “xovf və rəca” bölməsi