ترس و امید و محبت امورى وجدانى و بی نیاز از تعریف هستند. انسان در مقابل امورى ممکن است دچار ترس و هراس گردد؛ مانند:

1. احساس خطر و آسیب بر جان و مال و عرض و... خود؛
2. درک عظمت و هیبت امرى یا چیزى؛
3. جهل به عواقب و تبعات کارى و یا سرانجام خویش؛ و...، هرچند ممکن است نسبت به امرى برخى از این عوامل با هم همراه گردند.

احساس محبت و علاقه نیز در پى امورى چند به دست می ‏آید:

الف) یافتن جذبه ‏ها و زیبایی هایى در محبوب و گرایش و علاقه به او به جهت علاقه و گرایش به آن زیبایی ‏ها، و شاعر این عشق را در پى رنگ و سرانجام آن را ننگ می ‏داند، لکن این امر کلیت ندارد؛ بلکه اگر این زیبایی ‏ها، زیبایی هاى گذرا و فانى و ظاهری باشند این امر صحیح است، لکن اگر این جمال و کمال، ارزش ‏هاى اخلاقى یا جمال و کمال وجودى و حقیقى باشند، این عشق در پى رنگ نبوده و عاقبتش ننگ نیست، بلکه سرانجام آن همرنگى است.

ب) احساس وابستگى و نیاز به محبوب و انتظار استفاده از محبوب در راه رسیدن به مقاصد خویش. این محّب، محبوب را براى خود می ‏خواهد نه به جهت خودش؛

ج) محبتى که در پى احساس شکرگزارى به ولى نعمت حاصل می ‏گردد و محّب از آن جهت شیفته‏ ی محبوب گشته است که موهبت و بذل و عطیه ‏اى را از جانب محبوب دریافت کرده و رهین منّت او گشته است.

د) محبوب، طالب محبت محّب و جذب او به سوى خویش، براى دست گیرى از او و زیر بال و پر گرفتن او است و...، و ممکن است نسبت به یک محبوب عواملى چند با یکدیگر همراه شوند.

اگر دقت کنیم در تمامى عمل کردها و عکس العمل ‏هاى ما به نوعى ترس و محبت و امید به هم آمیخته ‏اند، اگرچه ممکن است در مواردى یکى بر دیگرى غالب باشد و همیشه موازنه برقرار نباشد، لکن این معیت ترس و امید(و محبت) امرى اجتناب‏ ناپذیر است. البته، این امر از امورى است که از شدت وضوح آن، از آن غافلیم و این دو بر عمل کردهاى ما تأثیر می ‏نهند. امید و محبت، سبب تحریک ما به سوى کارهاى روزمره و حتى کارهاى خطیر می ‏گردد و ترس، سبب احتیاط و دقت و ارزیابى و سنجش تبعات آن و تهیه‏ ی مقدمات آن می ‏گردد. اگر در وجود انسان تنها امید و محبتِ می ‏بود، احتیاط کنار رفته و خیلى زود به نابودی مبتلا می ‏شدیم و اگر تنها ترس می ‏بود، اقدام بر هیچ کارى حتى نوشیدن و خوردن نمی ‏کردیم؛ زیرا ممکن است قطره‏ اى وارد ریه‏ ی ما گشته یا لقمه ‏اى گلوگیرمان شود و سبب مرگمان گردد!

بنابر این، اظهار تعجب از معیت ترس و امید و محبت نسبت به خدا، جاى تعجب دارد؛ زیرا نشانه‏ ی غفلت ما از شناخت خود و حالات خود است.

توضیح این که: ترس و امید و محبت به خداوند، در افراد مختلف بر حسب میزان شناخت آنها از خدا و صفات جمالیه و جلالیه‏ ی او و سایر معارف دین از یکسو و عمل کرد گذشته‏ ی آنها از سویى، و اطمینان یا عدم اطمینان آنها از آینده ی خویش از سوى دیگر متفاوت است؛ آنها که مجذوب هیبت و عظمت و جلالت حق گشته و یا در گذشته ی خویش مرتکب عصیان شده و رعایت محضر ربوبى را نکرده‏ اند، ترسشان بر محبت و امیدشان غالب است و برعکس، آنها که مجذوب جمال و رحمت حق تعالى گردیده و عنایات و ألطاف او را تجربه کرده و در گذشته ی خویش جانب احتیاط را نگهداشته و أدب محضر ربوبى را رعایت کرده ‏اند و اگر لغزیده ‏اند، باب توبه و مغفرت حق را گشوده یافته و توبه‏ ی نصوح نموده ‏اند؛ محبّت و امیدشان بر ترسشان غالب است و دیگران که بینابین عمل کرده و از عمل کرد گذشته ی خود و قبولى آنها مطمئن نبوده و نیز از سرانجام عدم رهایى خود از قهر و عذاب خدا بیمناک اند و در عین حال امید به عفو وجود و کرمش دارند، بین ترس و امید و محبتشان موازنه برقرار است. اما مهم این است که در اغلب افراد، ترس و محبتشان برخاسته از حب نفس و غریزه ی جلب منفعت و دفع ضرر است؛ یعنى بیشتر افراد از روى ترس از عِقاب خدا در آخرت و محرومیت از فیوضات حق تعالى و نیافتن نعمات و خوشی ‏هاى بهشتى، به خداوند اظهار محبت و امید می ‏کنند، لکن آنها که شیفته ی جمال و کمال حق و مبهوت جلال و عزّ و عظمت حق تعالی، و یا هر دو هستند بسیار اندک اند و غیر از انبیا و اوصیا(ع) کمتر افرادى به این مقام، بار یافته ‏اند.

امام علی(ع) در حکمت جاودانه‏ ی خویش این سه گروه را این گونه ترسیم می ‏نماید: «گروهى خدا را به امید ثواب عبادت کردند که این عبادت بازرگانان است. و گروهى او را از روى ترس عبادت کردند که این عبادت بردگان است. و گروهى خدا را از روى سپاس گزارى عبادت کردند که این عبادت آزادگان است».[1]

و بدین جهت است که برخى از بزرگان می ‏فرمایند: یکى از مبانى مهم تعلیم و تربیت در اسلام، «محبت» است. قرآن کریم که معلم و مربى اخلاق است، مهم ترین محور فضایل اخلاقى را محبت می ‏داند و امام صادق‌(ع) می ‏فرماید: «خداى سبحان پیامبر خود را با محبت الهى تأدیب و تربیت کرده است».[2]

مسئله ی تخویف(ترساندن) و تبشیر(تشویق کردن) در قرآن و روایات اهل بیت(ع) فراوان است؛ اما نسبت به افراد ضعیف «مرحله نهایى» و نسبت به افراد متوسط، «مقدمه و وسیله» است تا انسان در اوایل از راه تنبیه و تشویق و کم کم بر اساس تحبیب حرکت کند.[3]

بنابر این نباید از معیت ترس و محبت نسبت به خداوند تعجب کرد، بلکه این معیت ترس و امید براى تربیت و تعالى و ترقى انسان لازم است؛ زیرا با ترس، از معاصى و مهالک و اسباب غضب و قهر و عذاب خدا می ‏پرهیزد و خضوع و خشوع و اطاعتش از حق تعالى بیشتر می ‏گردد؛ و از روى محبت به انجام مشتاقانه ی واحبات و نوافل و سبقت به سوى امورى که موجب جلب الطاف و رحمت و نعمات الهی می ‏گردد، روى می ‏آورد.

خلاصه این که، ثمره ی بیم و امید او، سبقت به خیرات و تحلیه‏ ی به فضایل و پرهیز از شرور و معاصى و تخلیه ی رذایل است. و این همان کمال مطلوبى است که خداوند از آفرینش انسان داشته است؛ یعنى گرفتن رنگ إله و رسیدن به مقام خلیفة اللهى و آرمیدن در نعمات اخروى و رهایى از هرگونه نگرانى و ناراحتى. چنان که به این ثمره بارها اشاره نموده است:

«کسى که به خدا و روز دیگر(معاد) ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، برایشان أجرشان نزد خداوند محفوظ است و هیچ گونه ترس و ناراحتى بر ایشان نخواهد بود».[4]

و گرنه، ترس به تنهایی باعث دل مردگى، افسردگى، ناامیدى، و ترک توبه و غرق شدن در گناهان و معاصى و... و بالاخره گرفتارى در نقمات دنیوى و اخروى، و محبتِ تنها نیز سبب تجرّى و ارتکاب معاصى، به امید توفیق توبه در آخر عمر، و طمع بی جا به رحمت و کرم و لطف حق می ‏گردد، در حالى که وقتى به دنبال کسب اسباب جلب رأفت و رحمت حق نبوده، نمی ‏تواند از رحمت و لطف او طرفى ببندد! و نظر به این امر است که امام حسین(ع) در «دعاى عرفه» می ‏فرماید:

«کور باد چشمى که تو را بر خود مراقب نمی ‏بیند و سرمایه را می ‏بازد، آن که از براى او نصیبى از محبت قرار نداده‏ اى»

پس خوشه چینى از این ترس و محبت در آخرت صورت می ‏گیرد و آن جا یا جایگاه عذاب و نقمت خالص براى کسانى است که این نعمت را حفظ نکرده و یا ناامید گشته و غرق معاصى شده ‏اند، و یا فریب خورده و توشه برنداشتند، و یا جایگاه نعمت و آسایش خالص بدون نگرانى و ترس است براى کسانى که با حفظ توازن بین بیم و امید، هم از معاصى اجتناب کرده‏ اند و هم بر توشه‏ گیرى از خیرات براى آخرتشان سبقت گرفته ‏اند.[5]

[1]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 510، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[2]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 17، ص 3، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[3]. جوادى آملى، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، ص 330 – 332، قم، مرکز نشر اسراء.

[4]. بقره، 62؛ مائده، 65؛ ر. ک: «خداوند؛ ترس یا محبت»، 64.

[5]. براى مطالعه بیشتر، ر. ک: کتاب‌های اخلاقى، بحث «خوف و رجا»، یا «محبت» و «ولایت»؛ مانند جوادی آملی، عبد الله، مراحل اخلاق در قرآن، ص 279 – 340؛ امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص 221 - 233 و 481 – 484؛ مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، بحث خوف و رجاء.