Sualın ətraflı cavabını bilmək üçün bir neçə nöqtəyə işarə edirik:

1.             Allah- Taala insanın təbiətini bir cür yaratmışdır ki, həmişə həqiqəti istəmiş və özü haqqında olan hər bir şeydən məlumatı olmağını istəmişdir. İnsan anadan olduğu vaxtdan ölənə kimi hər an məlumatı olmayan varlıqların həqiqətini tapmaq istəyir. Əlbəttə ki, bu səy insanın cismi, yaşı, elm və fikri çərçivəsindədir.

Başqa cür desək, Allah yer üzündə insanların kamal və səadətə çarması, həqiqət və maarifi dərk etməsi üçün kifayət qədər xəzinələr yaratmışdır ki, onlardan istifadə etməklə öz hədəf və yaradıldıqlarının son nəticəsini əldə etsinlər.

Quran buyurur: And olsun adam (nəfsin) canına və o şəxsə ki onu yaratmış və ona nəzm vermişdir. Sonra isə şər və xeyri ona ilham etmişdir, hər kəs öz nəfsini təmizləyib pak etsə hidayət olmuşdur və o şəxs ki, özünü günah işlərlə çirkinləşdirmişdfir naümüd və məhrum olmuşdur.[1]

Bu həqiqətə diqqət yetirdikdə, bilirik ki, insan, Allahın ən üstün yaranmışlarındandır ki, məlumat və elmi öyrənib inkişaf etmək qüdrətinə malikdir. Əgər bir insan öz vücudunda olan bu sərmayədən ehtiyacını yaradılışın son məqsədi ki, Allaha yaxın olmaqdır, aradan qaldırmaq üçün istifadə etməsə və bu məqsədə çatdıran yolu süçməkdə diqqətsizlik etsə (və ata babaların nəzər və fikirlərinə kifayətlənir, bunu da bilir ki, araları elm əhli olmamış və hidayət tapmaları da elm üzündən olmamışdır) necə üzürlü hesab olunsun,[2] həqiqətdə o, insani vicdan və fitrət məhkəməsinə məhkumdur ki, onların əksinə hərəkət etmişdir. O özü öz əlləriylə həqiqəti gizlətmişdir.

Qurani kərim buyurur: "İnsan və cinlərdən bir çox dəstəsini cəhənnəm üçün yaratdıq, onlarda bir qəlb vardır ki, onunla dərk etmirlər, gözlər ki, onlarla görmür, və o qulaqlar ki, onlarla eşitmirlər, onlar dörd ayaqlılar kimidirlər. bəlkə onlardanda (dörd ayaqlılardan) səviyyəsizdirlər. bunlar həmin qəflətdə olanlardır".[3]

2.             Hər bir müsəlman ki, özünün həqiqi islama tabe olduğunu bilirsə; öz etiqadının ata babalarından örnək almadığını sabit edən dəlillər gətirməlidir. Bunun üçün də əhkam risalələrinin əvvəlində hər bir müsəlmanın onu öyrənməsinə işarə olunur. Burada bildirilir ki, üsul din (dinin əsli) təqlid üzündən deyil bəlkə hər bir insan onu elm və yəqin olaraq onu dərk etməlidir.[4] Bundan əlavə, islam dininin əsli də həmin elm və yəqindir, bunun üçün də hər bir zaman bizləri elm və düşüncəyə dəvət edir.[5]

Əlbəttə bu da məlumdur ki, insanlar fikir və düşüncə baxımından, elm və məlumatları nəticəsində fərqlidirlər. savadsız bir insandan onun fikri və düşüncəsi qədər dəlil gözləmək olur, o cür ki. bu mövzuda məruf bir rəvayətdə gəlmişdir: Qoca bir qarı sap əyirirdi, bu zaman Allahın rəsulu (s) ona yaxınlaşıb soruşdu Allahın varlığını necə isbat edirsən o əlini işdən çəkərək dedi bundan. Burada qoca qarı fəlsəfə və... başqa dəlillərdən istifadə etmədi və bu dəlillər ondan da gözlənilmirdi və bundan əlavə onun bu dəlillərə də gücü çatmırdı. O hamının başa düşdüyü bu nöqtəyə işarə etdi ki, əgər bu cəhrə firlanmaqda başqasına möhtacdırsa, bəs necə bu dünya onu yaradana və idarə edənə ehtiyacı olmasın.

Bunun kimi; cahil bir ərəbdən Allahın varlığını isbat edən dəlil istədikdə deyir: O cür ki, dəvənin ayaq izləri dəvənin olmasına dəlalət edir. Səma və yer də Allahın lütf və varlığına dəlalət edir.[6]

Amma demək olar ki, İslamın haqq olmasını isbat edən ən sadə və ümumi dəlil onun hökmləri insan fitrətiylə uyğun və bir olmasıdır. Əgər bir insan bəyənilməz əxlaqı və rəftarıyla ilahi fitrətini günah və zülmətdə qərq etməzsə, islamın haqq olmasını dərk edə bilər və bu yolla doğru və düzgün əqidəyə sahib olacaqdır. Əlbəttə ki, ağıl və düşüncəylə birlikdə ondan bəhrələnəcəkdir.

3.             Doğrudur ki, dinin əslinə olan etiqad elmlə sabit olan yəqin həddində olmalıdır və əgər bu dərəcəyə çatmazsa; yənib əgər bir etiqad həmişə şübhə içində olacaqdır və bu da kifayət etmir. Baxmayaraq ki, bir yol göstərici həddində məlumatı olur. amma müsəlman olmaq üçün təqlid yolu kifayət deyil. Bir şəxs müsəlman olmaq istəyirsə dinin haqq və batil olması haqqında tədqiqat etməlidir.

Amma bu elm ki, insanda yəqin yaradır dəlillər vasitəsiylə də insan əldə edə bilər və bundan başqa yollarla da onu əldə edə bilər; misal üçün Quran ayəsi və ...[7]

Bu yollardan biri də, bir alimin göstərişləriylə hərəkət etməsidir ki, üsul dini elm və yəqin üzündən əldə edir.[8]

Amma Quranın rədd etdiyi, tamamıyla təəssb və bilməyərəkdən təqlid etməkdir.

"O zaman ki, onlara deyiləcəkdir. O ki, Allah nazil etmişdir itaət edin deyəcəklər, biz atalarımızın itaət etdiklərindən biz də itaət edəcəyik. Bəs doğru deyildir ki, onların ataları heç bir şey dərk etmirdilər və hidayət olmadılar.[9]

Bu məzmunda Maidə surəsinin 104- cü ayəsində də işarə olunmuşdur.

Bu ayələrdən belə nəticə almaq olar ki, əgər onların babaları alim, nəzər sahibi və hidayət olunmuş insanlar olmuşdursa, onlardan təqlid etmək də doğru olardı,[10] amma bilirlər ki, onlar nadan və savadsız insanlar olmuşdur, bunlardan təqlid etməyində mənası yoxdur, belə olduqda cahil, cahildən təqlid etmirmi?[11]

Bəs necə bir şəxsi müsəlman bilmək olar o halda ki, elmi olmayan və fitrətlə və ilahi hidayətə uyğun olmayan insanların dediklərini qəbul edir, əlbəttə bu da məlumdur ki, həqiqi müsəlmanlar elm və düşüncəyə malik və yaxud fitrət və ilahi hidayət çərçivəsində hərəkət edirlər. onların təqlidi həmişə elm və təqlid üzündən olmuşdur. Onların təqlidi təəssüb və cahillik üzündən deyil çünki bilirlər əgər elm üzündən təqlid olunmazsa Allah dərgahında üzürlü sayılacaqlar.