Please Wait
6985
Бу суалын әтрафлы ҹавабы, ики әсас диҝәр суалын ҹавабына бағлыдыр.
1. Сәадәт һансы мәнададыр? Сәадәт камалдан ајрыдыр ја јох?
2. Инсан нә ҹүр варлыгдыр? Сырф маддидир, јохса јох ....?
Белә нәзәрә ҝәлир ки, инсанын камалы онун сәадәтиндән ајры дејил. Инсан нә гәдәр камал кәсб етсә, бир о гәдәр сәадәтә јахынлашар. Инсан, руһ вә бәдәндән ибарәт бир варлыгдыр вә руһ инсанын ҹөвһәридир. Бәдән вә руһун сәадәтә чатмасы онларын варлығынын камала чатмасына бағлыдыр. Руһун сәадәти, Аллаһа јахынлашмасы вә чатмасындадыр. Бу һалда руһ өз сон камалына јетишир. Әлбәттә, ислами рәвајәтләрдә бәдәнин сағламлығы вә ондан дүзҝүн бәһрәләнмәји дә инсанын сәадәтиндән һесаб етмишләр.
Бу арада, бир дәстә идеологлар инсанын сәадәтини онун камалындан ајры саныр вә инсаншүнаслыг һаггында башга нәзәријјәләр верирләр. Әлбәттә, бүтүн бунларын һамысына әсаслы ирадлар вардыр. Мәсәлән, бир дәстә, инсаны мадди варлыг сајыр вә онун сәадәтини јалныз, мадди ләззәтләрдән бәһрәләнмәкдә ҝөрүр. Бәзи философлар исә инсанын ҝөвһәрини онун әгли саныр, арифләр дәстәси исә инсанын инсанијјәтинин онун һагга ешг-мәһәббәтиндә олдуғуну ҝүман едир. Амма, онларын һамысы әсл һәгигәти ҝөрмәдикләринә ҝөрә әфсанәви јол тутмушлар.
Бу суалын дәгиг вә сәһиһ ҹавабы инсанын сәадәт анламыны дүзҝүн баша дүшмәсиндән вә һәдәфини таныја билмәсиндән аслыдыр. Кант кимиләри исә инсанын сәадәт вә камалыны бир-бириндән ајырыб белә нәзәријјә верирләр ки, дүнјада јалныз бир камал вә јахшылыг вар вә о да јахшы ирадәдир. Јахшы ирадә дә инсанын виҹданы мүгабилиндә онун фәрманларыны гәбул етмәсидир. Бу фәрманын ардынҹа јахшылығын олуб олмамасы исә фәрг етмәз. Амма, сәадәт о ләззәт вә јахшылыгдыр ки, һеч бир дәрд вә әзијјәтлә бирҝә олмасын. Әхлагын иши сәадәтлә јох, камалладыр.[1] Лакин, ислам алимләри, әхлаг устадлары вә философлары белә нәзәријјә верирләр ки, инсанлар камал һәддинә нә гәдәр јахынлашсалар, бир о гәдәр дә сәадәтә чатарлар.[2] Онлар Кант кими сәадәти камалдан ајырмырлар. Әлбәттә, буну да гәбул едирләр ки, әҝәр сәадәтдән мәгсәд һәмин мадди вә һисси сәадәтдирсә, белә сәадәт камалдан ајрыдыр.[3] Диҝәр тәрәфдән мүхтәлиф мәктәбләрин сәадәтә бахышлары сәбәб олур ки, сәадәтин тәрифи дә фәргли олсун.
Инсанын јалныз мадди варлыгдан ибарәт олдуғуну һесаб едән мәктәб онун сәадәтини јалныз мадди еһтијаҹларынын тәмин олунмасында ҝөрүр. Амма, инсанијјәт мејарыны әглдә биләнләр, онун камала вә сәадәтә јетмәсини илаһи маариф вә һәгигәтләрдән бәһрәләнмәкдә ҝөрүрләр. Инсанын, арифләр кими, батининә диггәт едәнләр вә онун мәнәви ҹәһәтдән дәрд вә һиҹран ичиндә олуб өз әсл вәтәниндән узаг дүшмәсини дүшүнәнләр исә онун сәадәтини ешгдән нә гәдәр бәһрәләнмәсиндә ҝөрүрләр. Һәмчинин, инсанын ҝөвһәрини иш вә зәһмәт биләнләр исә онун сәадәтини гүдрәтә чатмагда ҝөрүрләр. Амма, Ислам нәзәријјәсинә ҝөрә әгли вә ешги гәбул етмәклә инсаны белә тәриф етмишдир: “Инсан елә бир варлыгдыр ки, мүхтәлиф истедадлара маликдир. Сырф мадди олмајыб ҹан вә тәндән (руһ вә бәдәндән) ибарәтдир.”[4] Әсл вә һәгиги һәјаты башга аләмдәдир. Әбәди јашамагдан өтрү јарадылмышдыр. Фикри, әмәлләри, вә рәфтарлары она ахирәт бәдәни јарадыр вә саир...
Белә бир нәзәријјә илә инсанын сәадәти онун өз истедадларынын инкишаф вә ачылышы, руһи вә ҹисми мејлләринә неҹә ҹаваб вермәсиндән асылыдыр. Әлламә Тәбатәбаи бу һагда јазыр:”Һәр бир шејин сәадәти онун өз варлығынын хејринә чатмасыдыр. Амма, руһ вә бәдәндән ибарәт олан инсанын сәадәти, онун руһи вә ҹисми ҹәһәтдән хејир мејлләринә чатыб онлардан бәһрәләнмәсиндәдир.”[5]
Инсанын руһу, “она Өз руһумдан үфүрдүм” –дејән[6] Аллаһа говушмасы илә, јәни варлығынын алдығы јерә гајытмасы илә сәадәтә чата биләр. Башга сөзлә десәк, инсанын руһу онун ҝөвһәри олмагла јанашы, Аллаһ тәрәфиндәндир вә мүхтәлиф мәртәбәләри кечмәклә тәбиәт аләминдә өзүнә јер тутмушдур, сәадәти исә өз тәбии ихтијары өлүмү[7] вә ешги илә бу аләмдән көчүб варлығынын әсас мәншәји олан јерә јетишмәсиндәдир. “Биз Аллаһ тәрәфиндәник вә Она тәрәф гајыдаҹағыг”. Белә инсанын бәдәнинин бу дүнјада олмасына бахмајараг, руһу башга јерә бағлыдыр.[8] Әлбәттә, бу һеч дә мадди ишләринә диггәтсизлик мәнасында дејил. Чүнки, сағламлыг вә пак немәтләрдән бәһрәләнмәк инсанын сәадәтиндән сајылыр вә төвсијә олунур ки, инсан тәмизлијә риајәт етмәклә өз гајдасында ҹисмини мөһкәмләтсин. Она ҝөрә ки сағлам бәдәндә сағлам руһ олар, демишләр.[9] Мәгсәд будур ки, инсанын ҝөвһәри руһдур вә онун јарадылышындан һәдәф инсанын Аллаһа јахын олмасыдыр. Гуранда бу һагда охујуруг: “(Гијамәт ҝүнү Аллаһ-таала мө’мин кимсәјә белә бујураҹагдыр:) "Еј (өз иманындан, әмәлиндән вә Аллаһын вә’диндән) хатирҹәм олан кәс! (Вә ја: "Еј архајын нәфс!") Дөн Рәббинә тәрәф, сән Ондан разы олан вә О да сәндән! (Әмәлисалеһ) бәндәләримин зүмрәсинә дахил ол!. (Онларла бирликдә) Ҹәннәтимә варид ол!"[10] Диҝәр сурәдә вар: “Еј инсан! Сән (өләнә гәдәр) Рәббинә доғру чалышыб чабалајырсан. Сән Она говушаҹагсан!”[11] Јенә дә башга сурәдә вар: “(Һеч бир јерсиз сөһбәтә вә ҝүнаһа тәһрик олунмајан) һагг мәҹлисиндә, гадир һөкмдарын (Аллаһын) һүзурунда олаҹаглар!”[12] Јенә да охујурург: “Мән ҹинләри вә инсанлары јалныз Мәнә ибадәт етмәк үчүн јаратдым!”[13]
Ибадәт, инсанын Аллаһ-таалаја јахынлашмасы үчүн бир вәсиләдир. “Сəбр eтмəк вə нaмaз гылмaглa (Аллaһдaн) көмəк дилəјин!”[14] Она ҝөрә дә инсаны Аллаһа јахынлашдыран һәр бир шеј ону сәадәтә дә јахынлашдырыр. Бу һалда, тәкҹә намаз дејил, бәлкә дә халга хидмәт дә Аллаһа јахын олмаға сәбәб олур.
Әлламә Тәбатәби јазыр:[15] ”Сизләрә верилән немәтләр сиздән өтрү о заман немәт сајылыр ки, онлардан Аллаһын сизи хәлг етдији һәдәф јолунда истифадә олунсун. Чүнки, инсанын јарадылышындан мәгсәд сәадәт јолунда Аллаһ-таалаја јахынлашмагдыр вә бунун сајәсиндә инсанда Аллаһ дәрҝаһында бәндәчилик вә тәвазөкарлыг һаләт јарансын. Бу һаләтләр инсана тәсир етсә бу ајәјә аид олур: “Мән ҹинләри вә инсанлары јалныз Мәнә ибадәт етмәк үчүн јаратдым!”
[1] Мүтәһһәри, Муртәза, Фәлсәфеји әхлаг, сәһ-70-71.
[2] Сәадәт сөзүнүн мәнасы әхлаг китабларында әхлагын әсасы кими гејд олунур. Мераҹус-сәадат, сәһ-18 вә 23.
[3] Мүтәһһәри, Муртәза, Фәлсәфеји әхлаг, сәһ-72
[4] Һиҹр сурәси, 29, Мөминун сурәси, 12-14.
[5] Тәбатәбаи, Мәһәммәд Һүсјен, Тәфсир Әл-Мизан, 11-ҹи ҹилд, сәһ-28.
[6] Һиҹр сурәси, 28.
[7] Ихтијарлы өлүм инсанын өз нәфси илә мүбаризә вә ҹиһад етмәсидир. Имам Әли (әлјеһиссалам) өз каламында буна ишарә етмишдир:”Һәгигәтән, әглини дрилтмиш вә нәфсини өлдүрмүшдүр.” (Нәһҹүл-Бәлағә, 220-ҹи хүтбә)
[8] Нәһҹүл-Бәлағәдә Әмирәл-мөмининин Кумејл ибни Нәхәијә јаздығы мәктубда охујуруг: “Онлар бәдәнләри илә сүбһ етдиләр һалбуки, руһлары уҹа мәгама бағлы иди.” 147-ҹи мәктуб.
[9] Үсул Кәфи, 2-ҹи ҹилд, сәһ-550.
[10] Фәҹр сурәси, 27.
[11] Иншигаг сурәси, 6.
[12] Гәмәр сурәси, 55.
[13] Заријат сурәси, 56.
[14] Бәгәрә сурәси, 45.
[15] Тәбатәбаи, Мәһәммәд Һүсјен, Тәфсир Әл-Мизан, 5-ҹи ҹилд, сәһ-281.