El kəlməsi üçün, üç məna qeyd olubdur: Bəzən elmin məsdər mənası var, yəni bilmək və tanımaq. Bəzən də ism məsdər mənası var, yəni bilik və tanışlıq. Bəzən isə məful və məful vəsfi mənasında, yəni nəzərimizdə olan bilinmiş. Bilinmiş o şeydir ki, biz onu anlamışıq.

Fars cümlələrində bəzən səhvən ya səhlənkarlıq üzündən, bilik kəlməsi, bilinmişə deyilir. Bu da bəzi cümlələrdə müğalitəyə səbəb olubdur. Məsələn: Biliyin təkamülündən ki, əslində mərifət sahəsində insanın özünün təkamülüdür, səhvən bilinmişlərin cövhəri dəyişikliyi və mərifət dənələrinin keyfiyyət cəhətdən inkişafı nəticəs alınıb. Halbuki, bu bilik ilə bilinmiş arasında olan səhvdən qaynaqlanın. Təkamül edən insanın biliyidir, nəinki, məlumat və digər biliklərin özü.

Elmin[1] iki istilahı var:

a)     Mütləq elm və düşüncə, həqiqətə uyğun olub- olmamasından asılı olmayaraq. Yəni insanların mərifətində zehni şəkil adıyla yaranan hər şey (Puperinin ikinci dünyası), və ya bir məsələ və xəbər kimi elm bazarında göstərilir ( Puperinin üçüncü dünyası)

b)     Məxsusən o düşüncə ki, həqiqətə uyğun olsun.[2] Elm və dinin ziddiyyəti məsələsində, elmdən məqsəd, təbii[3] elimlərdir.[4]

c)     Təcrübəyə əsaslanaraq fiziki şeylərə və hadisələrə məşğul olan elm, nəticədə bu istilah, elm (knov ledge) barəsində qeyd olan iki istilahdan fərqlənir.

Əql kəlməsinin müxtəlif mənaları var. bizim əqldən məqsədimiz, külli məfhumları dərk etməyə qüdrəti olan bir qüvvədir.[5] Əgər bu idrakda, istidlalın düzgün qayda və müqəddimələrindən istifadə etmiş olsa, aldığı nəticə də doğru olacaq.

Amma diqqət etmək lazımdır ki, ağılın dərk etmə əhatəsi külli məfhumlara aiddir. Və bundan qeyrisində, hiss kimi digər vasitələrdən istifadə olunur. Əlbəttə hissi idrakları təhlil etmək və onlardan nəticə almaq. Ağılın işidir. Ona görə də bəzən hiss xəta etdiyinə görə, ağıl da özünün nəticə almağında, səhvə düçar olur.[6]

Din kəlməsi: Din boyun qoymaq, xuzu, itaət, ardıcıllıq, təslim və cəza mənasındadır. Qurandabəzən bəşərin qəbul etdiyi qayda- qanuna[7] deyilib, bəzən isə batil dinlərə, məsələn Qibtilərin Bəni İsrail üzərində olan hakimiyyətini təmin edən, qayda- qanun məcmuəsinə[8] və ya Hicaz bütpərəstlərinin qarətçi qanunlarına,[9] din deyilmişdir.

Deməli, Quan nəzərindən, din insanları tərbiyə etmək və cəmiyyətin işlərini idarə etmək üçün olan, əqaid, əxlaq və qanunlar toplusudur. əslində. Din yaranışın danışan dilidir ki, onun əsas hissəsi, insanı və varlıq dünyasını tanımağa və insanın əbədi xoşbəxtçiliyə yetişməsinin yol və üslubunun formasına şamil olur. Yalnız Allah tərəfindən tənzimləndikdə haqdır,[10] çünki, yalnız onun dünya və insan barəsində lazımı tanışlığı var. Və qanunlarını insanın mövcud qabiliyyət və gücü barəsində doğru tanışlığa əsasən, qoyur.[11]

Elə ki, bizim din barəsində olan məqsədimiz, ilahi dinlərə məxsus oldu, onun üçün müxtəlif mərhələlər nəzərdə tutmaq olar.

1.     Nəfsul- əmri din: Yəni insanları xoşbəxtliyə doğruhidayət etmək üçün, ilahi elimdə olanlar. İnsanların cövhəri eyni olduğuna görə, bu nüsxə də birdənədir. Deməli hamıya şamil olan olub və zaman və məkan vəziyyətinə bağlı deyil.

2.     Mürsəl din: Yəni insanların hidayəti üçün, Allah tərəfindən Peyğəmbərlərə göndəriləndir ki, bir tərəfdən onun mənbəyi, nəfsul- əmri dindir. Ona görə də dünyaya şamil olan ünsürləri var, digər tərəfdən isə, müxatəblərin məkan və zaman mövqelərinə əsasən və dinin onlar üçün, göndərildiyinəslə uyğun olaraq, həmin zamana aid ünsürlərə malikdir.

3.     Məkşuf din: Yəni ağıl və nəqlə müraciət etməklə, məfşul- əmri dindən ya mürsəl dindən insanlar üçün aşkarlananlar.

4.     Nəhadi din: Yəni məkşuf dinin ümumiləşib və xasiyyətə çevrilib və camaatın bir qurupunun adəti formasını almış hissəsinə aid olur.

Quran "ان الدین عند الله الاسلام"[12] buyurduğu zaman, nəfsul- əmri dini nəzərdə tutur. İslam dini, dinlərin sonuncusudur. Deyildikdə, mürsəl din nəzərdə tutulur. Müxtəlif şəxslərin dininə diqqət edildikdə, məkşuf din nəzərdə tutulur.[13]

Bir dəstə dini sabit qalan, kitab və sünnət (mətn) bilirlər. Dini mərifəti də, kitab və sünnətə bağlı olan mərifət bilirlər, bunu təkidləyirlər ki, insanların zehinlərinə bağlı deyil və ümumi və haməya aid bir işdir, (Puperinin üçüncü dünyası) ona görə də dəyişiləndir.[14]

Amma diqqət etmək lazımdır ki, belə bir istifadə, yuxarıda qeyd olunan məsələlərə əsasən, din kəlməsini onun dərəcələrindən birinə məxsus etməkdir. Bundan əlavə, əgər din həmin kitab və sünnət olsa, nəinki ilahi elm, löhi məhfuz və həqiqi aləmdə olan və sabit olan xarici həqiqət, onda da belə demək olar: Dəyişiklik belə bir dinə də şamil olur. Onu bu işdən uzaq bilmək olmaz, çünki, kitab və sünnət nəfsul- əmr din barəsində danışır. Kitab və sünnətə olan, mərifət, başqa bir mərifətə olan elimdir. Kəlam, usul. Rical və din fəlsəfəsi elimlərində olab fərqli nəzərlərlə, kitab və sünnətin dairəsi dəyişilir. Məsələn: Əgər usul elmində siqənun (düz danışan) sözünü höccət və mötəbər bilsək, dairəsi deyilən mənaya, dəyişiləcək.[15]

Din qərb alimlərinin baxışında:

Qərbdə din barəsində olan təriflər adətən xüsusi bir baxışladır. Məsələn: Psixologiya alimləri belə deyiblər: Din insanların tənha qaldıqları zaman, onların təcrübə, iş və hissiyyatlarıdır, o zaman ki, özlərini ilahi adlandırdıqları şeyin qarşısında görürlər. (vilyam Ceymiz)

Sosiologiya alimləri tərəfindən din belə tərif olubdur: İnsanların düzəltdiyi inanc, əməl, adət və xasiyyətlər toplusudur. (Talkut Darsun).

Təbiət elmi alimləri nəzərindən, din əmr və nəhylər toplusudur ki, istedadlarımızın azad əməl etməsinə mane olur. (Raynax)

Dini nəzərdən, din bu həqiqətə etiraf etməkdir ki, varlıqların hamısı, bizim elm və mərifətimizdən yuxarı olan bir qüvvənin təcəllisidirlər. (Herbert Espenser).[16]

Bizim fikrimizcə, hərtərəfli tərif bu cümlədə gəlibdir: Din son həqiqət məfhumu ətrafında nizam- intizama salınan, etiqad. əməl və hissiyyat (fərdi və cəm) toplusundan təşkil olmuşdur.

Etiqadlar, doğru və yalanı qəbul edən xəbərlərdir. Hər dinin etiqadları, o dinin qəbul etdiyi xüsusi əmələri və əlaqələri yozur.[17] Nəticə budur ki, elm tərəfindən birinə əsasən, həqiqətə uyğun olan düşüncədir. Baxmayaraq ki, qəlbdə elm və dinin ziddiyyətindən ya əlaqəsindən bəhs edən zaman, təbii elimlərə məxsus (science) işlənir və aöıl da ümumi şeyləri dərk etmək qüvvəsidir. Din, Peyğəmbərlər vasitəsilə və vəhy yolu ilə camaata yetişən ilahi hidayətlər toplusundan ibarətdir.

Bu üç nəzərin arasında olan fərq və təzadları araşdırmaq üçün, bəhsi iki başlıqla açıqlayırıq:

1.     Ağıl və din (Ağıl və iman)

Məsihi maarifində, Həzrət Məsih (ə) ın dilində təhrif olduğuna görə, belə hiss olundu ki, ağılın qəbul etdikləri ilə məsihi etiqadları arasında ziddiyyət və uyğunsuzluq var. Bunun ardınca alimlər arasında iki əsas sual açıqlandı ki, ağılın din çərçivəsində yeri var ya yox? Baxmayaraq ki, heç kəs imanı anlamaq üçün ağıldan istifadə etməyə bir söz deməyib, amma əsas sual budur ki, ağılın imanın təsir sahəsində nə yeri var? Yəni insanın imanının doğruluğuna qane edici dəlilləri üç fikir formalaşdı:

a)      İfratı ağıl tərəfdarlar: Yəni kafi olmayan bənzətmələrə əsasən qəbul olunmuş hər bir etiqad, tənqid və etiraza layiqdir. Dini etiqadlar sistemi o zaman qəbul olunur ki, onu doğruluğunu isbat etmək olsun, belə ki, aqil insanların hamısı qane olsun.

Keliford, İngilis riyaziyyatçısı və can, Lak belə bir əqidədə idilər. Akvians da deyirdi ki, məsihiliyin həqiqətini, dəqiq əqli araşdırmalarla, qane edici formada aydınlaşdırmaq olar. Amma ağıl və imanın yolu ayrıdır. Biz imanın ardınca getməliyik, nəinki ağıl Suin Bernin fikri də ifrati ağıl tərəfdarlarına çox yaxındır.

b)     İman tərəfdarları: Bu nəzəriyyə, dini etiqad sistemlərini ağıl cəhətdən araşdırmaq mövzusu bilmir. Dini etiqad sistemlərinin elə əsaslı olduğunu iddia edirlər ki, onları isbat etmək üçün heç bir möhkəm bir şey tapmaq olmaz. "Kirke Qard"[18] bu nəzəriyyənin sahibi idi. O ağılın imanla zidd olduğunu idia edirdi.

Amma bu nəzəriyyə, bu məsələdən xəbərsiz idi ki, xalis bir möminin etiqadları bu mənada əsaslıdır ki, onun həyatı üçün hərtərəfli və əsaslı bir yol göstərən ələ verilər və onun üçün hədəf və dəlillər yaradırlar. Amma bu işdən, bu etiqadların əsaslı olmasını nəticə almaq olmaz. Bu mənaya ki, şəxsin digər etiqad və məlumatlarından daha məlum və daha çox dəlalət edəndir.

c)      Tənqidçi ağıl tərəfdarları: Bu nəzəriyyə bunu açıqlayır ki, dini etiqad sistemlərini, ağıl sahibləri tənqid və araşdıra bilər və etməlidirlər. Baxmayaraq ki, belə sistemlərin tam isbatı mümkün deyil.

Bu üslubda, birinci hamı üçün isbat etmək yerinə, müəyyən şəxslər üçün isbat etməklə kifayətlənib. (Corc Mavods deyirdi: İsbat etnək məfhumunu müəyyən şəxsə bağlı olduğunu bildirmək lazımdır.)

İkinci: Heç vaxt əminliklə hökm vermək olmaz ki, dini etiqadların həqiqət və etibarı barəsində olan bəhs, son nəticəyə yetişmişdir. Bu termin müəyyən qədər Puerin nəzərində olan terminə uyğundur.[19]

Amma İslamda, aöıl dini tanıma mənbələrindən hesablanmışdir. Etiqadi[20] bəhslərdə ilk söz aöılındır. Bu o qədər mühümdür ki, təqlid üzündən və dəlil qəbul olunan əqidə, dəfələrlə Quranda[21] pislənib və tənqid olunmuşdur.[22] Hətta qəti nəzərə görə, kitab və sünnətin zahiri hökmü ağılın xeyrinə dəyişilir.

Hökm və fiqhdə də, ağıl fiqhin və hökmü ələ gətirməyin mənbələrindən biri sayılır. Yəni ağılın dəlil yolu ilə və yəqini formada ələ gətirdiyi aydın hökm və qanunlar, şəri hökümlər və dini mənaları kəşf etməkdə, bitişik və ayrı əsil göstəricilər kimi, dəxalətləri var.

Ağıl, həm nəfsul- əmri dinə əl tapmaq üçün bir vəsilədir və həm də mürsəl dini kəşf etmək üçün bir dəlildir, çünki nəfsul- əmri dinə üç yolla əl tapmaq olar.

a)     Xüsusi bir dəstəyə aid olan, vəhy və müşahidə yolu.

b)     Nəql, yəni vəhy və müşahidə yolu ilə aşkarlanan şeyin, açıqlanması.

c)     Ağıl.

Amma mürsəl dini kəşf etmək üçün iki yol var: Mötəbər nəql və ağıl. Əgər nəql, ağılın kəşf etdiyini açıqlasa, nəqli dəlilin irşadi olmasına dəlildir.[23]

Başqa sözlə, ağıl bəzi biliklərə nisbət meyar və digərlərinə nisbət, çıraq (işıq) və bəzi yerlərdə, şəriətin zəruriliyi ya şirkin batilliyi əsli kimi ki, bu yerlərdə vəhyin öz nəzərinibildirməsinə baxmayaraq, nəzər insanların ağıllarında saxlanılan xəzinələrdir. Həzrət Əli (ə) buyurmuşdur: "Peyğəmbərlər ağıl xəzinələrini camaata aşkarlamaq üçün gəliblər."[24] Burda ağıl vəhyin müqabilində deyil, əksinə ağıl və vəhy, ilahinin hidayətinin iki dərəcəsidirlər. Belə ki, vəhy ağıldan əvvəl və ağılda vəhyə nəzarət edəndir və onların hər ikisi ilahi höccətdirlər,[25] və heç biri digərinə qarşı çıxmır.

b) Ağılın çıraq olması: Ağıl şəriət hökümlərini ələ gətirməkdə, çıraq kimidir və höcciyyəti var. Quran, sünnət və icmanın kənarında fiqhi mənbələrdən sayılır.

Bu rol iki formada ifa olur: Bəzən icma kimi əməl edir, yəni icma məsumun sözünü aşkar etmək cəhətdən mötəbər və höccət olduğu kimi, ağıl da bəzən Quran sünnəti aşkar etmək üçün çalışır və bu yolda Quran və sünnətdən əxz olunmuş itaətkarcasına mənbələrdən istifadə edir (ağıla məxsus qeyri müstəqillər). Bəzən də ağılın mənbə və vəsilələrini şəri hökmü əldə etmək üçün, ortaya qoyur ki, bu halda Quran və sünnəti kimi əməl edir (ağıla məxsus müstəqillər).

d)     Ağılın açar olması, bu mənayadır ki, ağıl elə ki, çıraq kimi şəriətin hökm və qanunlarını özünün varlıq üfüqündə ümumi məfhumlar formasında, mücərrəd və sabit aşkar etdi, ondan sonra şəriətin məhdudlaşdırılmış yerinə girmək haqqı yoxdur. Məsələn: Ağıl yalnız məsumun sözünə istinad etməklə hökümlərin xüsusiyyətilə məşğul olmaq vəzifəsi var və bu həddən çox, ağılın öhdəsindən xaricdir.[26]

Hər halda, qeyd olunan yerlərdə ağılın hökmü, İslam nəzərindən qəbuldur. Təkcə doğru və yalanı qəbul edə bilən məlumatlarda (etiqadlar) ağılın təsdiq etməsinə ehtiyac yoxumuzdur, əksinə hökümlər (əməllər) və əxlaq bölməsində də, ağıl mənbələrdən sayılır. Bəli, qeyd olunduğu kimi, bəziyerlərdə ağıl öz nəzərini bildirə bilmir, məsələn, elə etiqadi məsələlər var ki, ağılın fövqündədirlər ki, belə yerlərdə, ağılın təsdiqinə ehtiyacımız yoxdur. Amma bununla belə, ağıl onları inkar etməməlidir. Axirətə aid məsələlər və xüsusiyyətlər bu qəbildəndir. Əslində, Peyğəmbərlərin hədəflərindən biri, ağıl yolu ilə onları tapmağın mümkün olmadığı şeyləri təlim etməkdir." یعلّمکم ما لم تکونوا تعلمون"[27]

Allah bu ayədə " یعلمکم ما لم تعلموا "buyurmadı: Yəni, sizin bilmədiyinizi öyrətdi" buyurmadı, əksinə belə buyurdu: "Elə bir şey sizə öyrətdi ki, sizin onu əldə etmək üçün heç bir yolunuz yoxunuz idi.[28]

2.     Elm və din

Bu barədə islamın nəzərini öyrənməmişdən öncə, bu məsələnin tapılma yerinə yəni, qərb dünyasına və qərb alimlərinin nəzərlərinə diqqət etməyimiz lazımdır.

Kilsənin elm əhli ilə, Qalilə və sair kimi mübahisəsi və kilsənin təcrübəli elimlərin alimləri ilə nalayiq yanaşmasında və digər tərəfdən, elmi faktların sabit olması macərasında, üç əsas məktəb və cərəyan qərbdə zühur etdi:

a)     Elm və dinin bir- biri ilə rəqabətini və hətta ziddiyyətini iddia edən məktəb və nəzəriyyə.

Bir dəstə ifrata varan məsihilər kimi, elm və dinin ziddiyyət məsələsində, müqəddəs kitabdan ələ gələn iddiaların əsas olduğunu dedilər. Digərləri isə onların əksinə, təbiət meyilli təkamül nəzəriyyəsinə üstünlük verirdilər və yəkamül həyatı nəzəriyyəsini qəbul etməklə, yalnız fiziki təbiətin həqiqət və reallığı var məsələsi ilə birlikdə, "Hakseli" kimi, məsihiliyi Allaha inanan formaları ilə inkar edir, və insanın heç bir gizli hədəfinin qarşısında olmadığını deyirdilər.

b). Bu iki məktəbin müxtəlif nəzərlərdən biri- birindən fərqli olduğunu iddia edən nəzəriyyə. Navar Todoksi, dini eqzestansialism, pozotivismvə camaat arasında yayılmış dilə əsaslanan fəlsəfə, bu dəstədən sayılırlar.

Karl Bat ki, Navar Todoksi idi, deyirdi: Mövzu baxımdan ilahiyyatın mövzusu, Allahın Məsihdə təcəlli etməsidir, amma elmin mövzusu, təbiət aləmidir. Üslub baxımdan, Allahı yalnız təcəllisi yolu ilə bizə tanıtdırmaq olar, amma təbiətin təsir sahəsini insanların ağlının köməyi ilə tanımaq olar. Dinin hədəfi, insanı Allahla qarşılaşmağa hazırlamaqdır, amma elmi mərifət, təcrübə dünyasına hakim olan nümunələri tanımağın ardıncadır. Deməli bu iki sahə, üç cəhətdən bir- birindən fərqlənirlər və ona görə də bir- birinə qarışmırlar.

Kirke Qard ki, eqzistansialismin əsasını qoyanlardan sayılır, deyirdi: "Elmi mərifət, qeydi şəxsi və həqiqi mərifətdir, amma dini mərifət, dərin zehni və şəxsi mərifətdir."

Elmin mövzusu, maddi əşyalar və onların işlənməsi və roludur. Dinin mövzusu isə, şəxsi və əxlaqi həqiqətlərdir. Dini mərifətin hədəfi, mömin ilə Allah arasındakı rabitəyə düyünlənib. Dini, şövq və hissiyyatsız bir elmi terminlər çərçivəsində düşünmək olmaz.

Pozitivismin əqidəsi budur ki, elmi nəzəriyyələri digərlərindən fərqləndirən xüsusiyyətlər bunlardır: Ümumi imtahanı qəbul etmə və təcrübə. Ona görə də elm, mərifət əldə etməyin tənha ağlasığan üslubudur. Yalnız təcrübi reallıqlar, mənalı dilin qayıtmaq yeridir. Dinin dili əsasən Allah ruh və ruhun əbədiliyi kimi qeyri təcrübi reallıqlara, şamil olduğundan, mərifət cəhətdən etibarsiz və mənasızdırlar. Vitqenişteyn ki, onun fəlsəfəsi insanlar arasında yayılmış dilə əsaslanır, belə deyirdi: dilin müxtəlif işlədilmiş mənaları var. elmi dilin hədəfi, bir növ uzaq görənlik və kontrol etməkdir. Amma ilahiyyatda, dil dua və rahatlıq əldə etmək kimi məqsədlər üçün işlədilir. Deməli elm və din, mövzu, üslub və hədəfləri fərqli olan, bir- birindən tam fərqli və ayrı iki fəaliyyət sayılırlar.

c). Elm və dinin arasında etibarlı bağlılığa etiqadlı olan nəzəriyyə, baythed dini və elmi təcrübələrin məlumatlarına əsasən, reallıq barəsində hərtərəfli bir izah verməyə çalışdı. Mekki deyirdi: Elm və ilahiyyat vahid mövzular üçün, fərqli üslub və hədəflərə əsasən, fərqli açıqlamalar verməyə çalışırlar. Elm hadisələrin səbəbləri ardınca, ilahiyyat isə hadisələrin mənalarınıtapmağın ardıncadır. Ona görə də, ən kamil mümkün olan düşüncəni əldə etməyimiz üçün, həm kəlami izharlara ehtiyacımız var, həm də elmi izahlara.

Mekkenin cavab verə bilmədiyi məsələ budur ki, ziddiyyətlə qarşılaşan zaman nəhayət nə etmək lazımdır, məsələsidir?

Soin Bern deyirdi: Elm və ilahiyyat, açıqlama zamanı sahib olduqları xüsusi üslublara əsasən bir- birindən fərqlənirlər. Elmi açıqlama. Zati istedad və qüvvələri, düşüncə sahibi olmayan fiziki həqiqətləri, diqqət mərkəzində qərar verr, amma dini açıqlama, Allahın felindən yaranan xüsusi hadisələri (ağıllı bir iş görən kimi) diqqət mərkəzində qərar verir.

Əlbəttə, bir dəstə, elmin vəzifəsinin açıqlama olmasını qəbul etmirlər, əksinə elmin bacarıqlarını qabaq görənlik və kontrol işində bilirlər. Bəziləri də din barəsində deyirlər: Dinin əsl vəzifəsi açıqlama deyil, əksinəfərdi və ictimai yaşayışın tənzimlənməsi kimi, digər vəzifələr onun öhdəsindədir.[29]

Amma islamda, Quranın təhrifdən hifz olmasına görə, elmi və dini mühit belə söz- söhbətlərdən o cür şiddət və genişliyi ilə uzaq olubdur. Elmin yeni kəşflərinin Quranla ziddiyyəti hiss olunmadığından əlavə, əksinə Quranın elmi möcüzəliyini aşkarladı. Əlbəttə qeyd etmək lazımdır ki, Quranın ayələrinin 10%- dən çoxu, müxtəlif sahələrdə elmi bəhslərə məxsusdur.

Quranın elmi olmasının izahı barəsində üç nəzəriyə var:

1.     Bir dəstə deyirlər, Quran bütün elimlərə şamildir, ona görə də onu elmi kəşflərlə tətbiq edirlər.

2.     Başqa dəstə Quranın elmi təfsir və izahının müxalifidirlər. Elmi təfsiri Quran ayələrinin hədəf və məqsədlərinin müxalifi bilirlər.

3.     Digər bir dəstə, ehtiyat və ehtimala riayət etməklə, zamanın qəti elmi kəşflərinə əsasən, Quran ayələrini təfsir edirlər.

4.     birinci nəzəriyyə, Quran ayələrinə [30] istinad etməklə, hər şeyin Quranda gəldiyini iddia edirlər. "تبیناً لکل شى"[31] "Amma diqqət etməyiblər ki, Quran bəşərin hidayət və xoşbəxtliyi üçün nazil olubdur. Zamanın müxtəlif elmi ixtisaslarına şamil olan, elmi ensiklopediya deyil. "Kulli şəy"- dən məqsəd, onların hamısının hidayəti qayıtması olan şeylərdir. "تبیان لکل شىء و هدى و رحمة..." Yəni Quranın hərtərəfliliyi bəşərin hidayətliyi mənsəbindədir.[32]

Başlanma və məad və ideal əxlaqa və sairə aid olan alimlər kimi ki, camaat hidayətlərində onlara möhtacdırlar və Quran bunların hamısını bəyan edir. Əlbəttə tərbiyəvi hədəfə yetişmək üçün, bəzən təbii və varlıq tanıma məsələlərindən də istifadə etmişdir.[33]

Elmin aydınlaşdırması sayəsində, Quranın elmi möcüzələri özünü göstərə bilir və Quran və islamın haqq olması, yəni bilik və zəmanə elminin aşiqləri üçün aşkarlanır.

Ikinci dəstə, elmi təfsir və izahın dinin və alimin ixtilaflı olmasına səbəb olmasından qorxub, Quranın belə bir təfsiri ilə müxalifətçilik edirlər. Amma xəbərləri yoxdur ki, əgər Quran qəti və danılmaz həqiqətlər əsasında təfsir olsa, heç bir ziddiyyət qarşıya çıxmayacaq. Ona görə də üçüncü dəstə, Quranın elmi təfsiri üçün, şərtlər irəli sürürlərki, öz yerində geniş şəkildə müzakirə olubdur.[34]

Bundan əlavə, məkşuf din ilə müqayisədə belə bir ziddiyyətin hiss olunması mümkündür nəinki nəfsul- əmri və ya mürsəl dində, heç kəsdə onun din barəsində olan müşahidələrinin hamısının yüz fayiz doğru olduğunu iddia etməyibdir.