Ислами тәлимләр вә әгланијјәт арасында тәзад рәва дејилдир. Әлбәттә, бәзән ислама аид олмајан мәсәләләри ислам дининә мәнсуб етмәк, әглани истидлаллардан кифајәт гәдәр бәһрәләнмәмәк, мүгәддәмәни дүзҝүн гуруб вә ја әглдән хас мәна сечиб һәдәфә чатмағымыза мане төрәдир. Бу бәһсин мүхтәлиф тәрәфләри илә таныш олмаг үчүн ашағыдакы нөгтәләрә диггәт јетирмәк зәруридир.

1)             Әгли вә әгланијјәт ислам фәлсәфәси

бахымындан:   

Инсанын ән үстүн үстүнлүкләриндән бири онун тәфәккүрүдүр гүдрәтидир. Тәфәккүр дахилдән гајнагланан фелдир ки, мәфһумларын үзәриндә әнҹам олунур вә габагҹадан биздә олан мәлумат әсасында мәҹһул мәсәләләр һәлл олунур. Тәфәккүр јолу анҹаг әгли мүгәддәмәләр әсасында тәшкил олунмуш гијаси јолдур. Мүгәддәмләр өз-өзлүјүндә ајдын олан әввәлијјәләрдән (бәдиһијјаты әввәлијјә-илк зеһнә ҝәлән мәналар) әсасында тәшкил олунуб, ја да онларла тамамланыр. Бу ибтидаи фәлсәфә, ријазијјатда вә бир чох фәлсәфи елмләрин мәсәләләриндә истифадә олунан гијаслар кимидир. Әгли јол илә тәҹрүбү јол арасында фәрг бундан ибарәтдир ки, әгли үслубда әсас сөјкәнәҹәк бәдиһијјати әввәлијјәдир.(илк зеһнә ҝәлән ајдын мәналар), амма тәҹрүби үслубда тәҹрүбә әсасында олан мүгәддәмәләрдир.[1] Ислам фәлсәфәси варлыг танымаглыг, Аллаһтанымаглыг вә инсантанымглығы әгли үслуб кими сечмишдир.

2) Пејғәмбәрин јолу вә әгли јол:      

     Әслиндә пејғәмбәрләрин инсанлары һагг вә һәгигәтә дәвәт етдији јолла инсанын дүзҝүн вә мәнтиги истидлаллар васитәсилә әлә ҝәтирдији јол арасында фәрг јохдур. Фәрг анҹаг бундадыр ки, пејғәмбәрләр гејби көмәкләрдән јарарланыр вә вәһјин зүлал чешмәсиндән бәһрәләнирләр. Бу бөјүк шәхсијјәтләр мүҹәррәд аләмә әлагәләринә бахмајараг ади инсанлар кими, онларын фәһм вә дәрк гүдрәти чәрчивәсиндә сөз дејир вә инсанлардан истәјирдиләр ки, һамыда олан бу фитри гүдрәтдән истифадә едиб мөһкәм вә мәнтиги истедал вә дәлилләрә әл атсынлар. Беләликлә пејғәмбәрләрин мәгамы инсанлары бәсирәтсиз вә анҹаг кор коранә итаәт етмәјә дәвәт етмәкдән чох чох јүксәкдир (јәни пејғәмбәрлә әсла белә иш ҝөрмәјибләр) Гуран бујурур: “Де ки, бу мәним јолумдур вә мән вә мәним ардыҹылларым камил бәсирәт әсасында бүтүн инсанлары Аллаһа тәрәф дәвәт едирләр.”[2]

      Бу мәнада, дин вә әгилин јахуд һикмәтин јолу бирдир вә бир-бириләри илә һеч бир ихтилафлары јохдур. Һәгиги дин инсанлары дәвәт едир ки, әгли дәлилләр васитәси илә мүҹәррәд (метафизик) аләмә иман ҝәтирсинләр. Әгл вә нәгл (рәвајәтләр) бир бириндән ајрылмаздылар. Һикмәт вә фәлсәфә әслиндә китаб (гуран) вә сүннәтдә олан мәтләбләрә дәрин бир бахышдыр. Фәлсәфә вә дин бир һәгигәтин ики чөһрәси бир реаллығын ики тәзаһуру һесаб олунур. Әгл инсанларын ичәрсиндә олан һөҹҹәтдир вә онлары камал јолуна һидајәт едир. Шәриәт инсандан хариҹдә олан һөҹҹәтдир вә ону ҝүнаһ вә чиркинликләрдән ниҹат верир, ону камал вә сәадәт јолуна сөвг едир. Имам Казим (ә) бујурур ки, Аллаһ инсанлар үчүн ики һөҹҹәт гәрар вермишдир: заһири һөҹҹәт вә батини һөҹҹәт. Заһири һөҹҹәт Аллаһ елчиләри, пејғәмбәрләр вә имамлардыр. Батини һөҹҹәт ағыллардыр (әгл)[3] Буна ҝөрә дә заһири вә батини һөҹҹәтләрин бир-биринә зидд олмалары мүмкүн дејил. Һөҹҹәт, дәлил вә јолҝөстәрән мәнасындадыр. Јолҝөстәрән о кәсдир ки, јол, мәгсәд вә сон һәдәфә јахшы бәләд олсун. Имам Казим (әлејһиссалам)-дан нәгл олунан рәвајәтә әсасән, ваһид Аллаһа чатмаг үчүн ики јол ҝөстәрәнимиз вар: дахилдән вә хариҹдән. Әлбәттә, диггәт етмәк лазымдыр ки, бу ики һөҹҹәт (батини вә заһири) мүстәгил вә бир-бириндән еһтијаҹсыз дејилләр. Инсан анҹаг о вахт һәдәфә чата биләр ки, бу ики јол ҝөстәрән һәмаһәнҝ олсунлар вә әл-әлә версинләр.

      Заһир һөҹҹәт (пејғәмбәр вә имамлар) әгланијјәтә јад дејилдир. Белә ки, фејз васитәси (Мәсум) һамишә камил әглдир вә Јусиф сурәсинин 108-ҹи ајәсиндә бәсирәт кәлмәси бу мәтләби ҝөзәл шәкилдә ајдынлашдырыр. Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әлејһи вәалиһи вә сәлләм) бујурур ки, ағлы олмајанын дини дә јохдур.[4] Батини һөҹҹәт (әгл) дә шәриәт вә диндән еһтијаҹсыз дејил. Имам Һүсјен (әлејһиссалам)-ын бујурдуғуна ҝөрә ағлын камиллији онун Һагдан итаәт етмәсиндәдир.[5] Гуран да бујрур ки: “Аллаһ һагдыр[6] вә һәгигәт Онун тәрәфиндәдир.[7]” Беләликлә, һагга итаәт етмәклә ағыл камиллијә чатыр вә Аллаһын әмрләриндән бири дә  заһири һөҹҹәтә табе олмагдыр. Гуранда бујурур: “Итаәт един Аллаһа, пејғәмбәрә вә пејғәмбәри вәсиләринә.”[8]  

     Мүһүм нөгтә будур ки, динин уҹа һәгигәтләри Декартын нәзәриндә олан ҹүзи, диггәтлә һесаб чәкән ағылла (Декартын нәзәриндә күллү ағыл мәна дашымыр вә она ишарә етмир. Онун бүтүн диггәти өлчүб бичән, габағы фикирләшән ағыла јөнәлиб) прагматизм мәктәбиндә гәбул олунан ағылла (прагматистләр о ағылы гәбул едирләр ки, тәҹрүби мүшкүлләримиздә дүјүнләри ачсын) ја да Кант нәзәриндән нәзәри ағылла (Кантын нәзәринә ҝөрә нәзәри ағыл мәсәләләрин һәллиндә зәифдир вә әгли ганунларын бу саһәдә һеч бир әмәли дәјәри јохдур) зидијјәт тәшкил едир.

Мәлумдур ки, гәһрәманлыг, өзүнү фәда етмәк, шәһадәт, башгаларына көмәк әли узатмаг, гејб аләминә иман ҝәтирмәк вә диндә олан минләрлә бу ҹүр реаллыглары Декартын ағыл нәзәријјәсиндән тәһлил вә изаһ етмәк гејри-мүмүкүндүр. Анҹаг, динин,һеч бир дәјәрли һәгигәти фәлсәфи ағылла тәзад тәшкил етмир вә бир-бирини рәдд етмир.

Нәтиҹәдә ҝөрүнүр ки, ағыл вә дини һәгигәтләр арасында һәмаһәнҝлик олдуғундан, ислам вә әгли истидлаллар арасында тәзад вә тәнагүз олмадығындан вә онларын һәр икисинин һәдәфи, метод вә јоллары ејни олдуғундан дејә биләрик ки, әҝәр әгли үсулларла дини һәгигәтләр үст-үстә дүшмәзсә, демәли ја мүгәддәмә, ја мәнтиги бүрһан гајдалары вә әгли истидлаллар риајәт олунмајыб, ја да дини бүрһанлардан дүзҝүн нәтиҹә чыхара билмәмишик.

Диггәт един:

А) Әгли бүрһанлар Аллаһын һөҹҹәти олдуғу үчүн һәр кәс әгл сәрмајәси илә мәтнләрин сорағына ҝетсә, ардыҹыл олараг, һәм нәгли мәтнләри вә һәм әгли бүрһанлары әлә ҝәтирәр.

    Бәшәријјәтин тәфәккүр чешмәсиндән гајнагланан әгли бүрһанлар да мөтәбәр әгли дәлилләр кими илаһи илһамлардандыр. Беләликлә, һәр бир нәфәр ағылдан бәһрәләниб мүгәддәс мәтнләрин сорағына ҝетсә вә нәсә әлә ҝәтирибсә бу она охшајыр ки, бир ајә васитәси илә диҝәр ајәни вә јахуд рәвајәт васитәси илә ајәни баша дүшмүшдүр. Бу јолларын һеч бири нәгли мәтнләрә јад дејил.

Бәли әҝәр бир нәфәр нагис бахышларла, јахүд дүзҝүн олмајан мәнтиги мисаллар вә үслубларла мүгәддәс мәтнләри баша дүшмәјә чалышса бу бир тоз фыртынасы кими дини һәгигәтләри әһатә едәҹәк вә ону ләкәләндирәҹәкдир.

Б) Мүмкүндүр ки, суал олунсун “диндә олан бүтүн күллү вә ҹүзү мәсәләләри әгл бахымындан изаһ етмәк олармы?”

   Ҹавабында дејирик ки, дини танымаг үчүн ағыл лазым вә мүһүмдүр, анҹаг кафи дејилдир. Чүнки, диндә олан инҹәликләри ағыл васитәси илә изаһ етмәк олмаз, белә ки, бу мәсләләр әгли бүрһанлар чәрчивәсиндә гәрар тутмур.  Һәм тәбиәтдә вә һәм дә шәриәтдә олан инҹәликләр беләдир. Үмумијјәтлә, әгли бүрһанлар, елми мүшаһидә, һәгигәт вә етибарлы инҹәликләрә јол тапа билмир. Бир шејә ки, ағыл јол тапа билмәјә мәлумдур ки, ону әгли ҹәһәтдән изаһ етмәјә чалышмаға дәјмәз.

   Анҹаг, тәбиәт вә шәриәтдә олан күлли вә ҝениш әһатәли мәсләләр ағыл васитәси илә изаһ олунур.

   Ағыл өзү бир чох мәсәләләрин изаһында аҹиз олдуғу үчүн вәһјә еһтијаҹ дујур. Ағылын мәнтиги будур ки, мән билирәм ки, хејли шејләри билмирәм вә вәһјә еһтијаҹым вар.

   Үмуми пејғәмбәрлик бүрһанына әсасән, ағыл дејир ки, мәним даими бир һәдәфим вар вә о һәдфә чатмаг үчүн јол узундур. Јолҝөстәрән олмадан бу јолу ҝетмәк мүмүкүн дејилдир вә гејби јолҝөстәрән һәмән Пејғәмбәрдир (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм).    

     Лазымдыр ки, бүтүн күлли вә ҹүзи мәсәләләрдә о јолҝөстәрәнә гулаг асылсын вә она итаәт олунсун. Беләликлә, даһа сорушулмаз ки, нијә сүбһ намазы ики рүкәт, зөһр намазы дөрд рүкәтдир? Нијә шам намазыны уҹа, зөһр намазыны исә аһәстә охујуруг? Јахуд, нијә бу балыг һалал, о балыг һарамдыр? Бир чох инҹәликләри ағыл баша дүшмәдијиндән дејир ки, мәним пејғәмбәрә еһтијаҹым вар. Бу сәбәбдән дә ағыл ҹүзи вә инҹә мәсәләләрә ҝиришмәк иддиасы етмир. Бу ҹүр иддианы ағылын үстүнә атсаг, ағыл һеч нә сүбут едә билмәјиб аҹиз галар вә бизи истәдијимизә чатдыра билмәз.[9]