“Әдл” лүғәтдә орта сәвијјәли, ифрат вә тәфритдән узаг олмаға дејилир. Әҝәр әрәб дилиндә “ән” бағлајыҹысы илә ишләнәрсә, инсираф вә гајытмаг мәнасыны чатдырыр. Бу сөз, мисл вә өлчү мәнасында да ишләнир. Бәзән, әвәз, ҹанишин вә фидјә мәнасында да олур.[1] Амма кәлам теолоҝија елминдә әдл сөзү ашағыдакы мүхтәлиф мәналарда ишләнир:

1.Әдл (әдаләт) бәрабәрчилик вә ајры-сечкилијин мүгабилиндә ишләнир; әҝәр һаглар бәрабәр олса, бу мәнада әдаләтә ријаәт олунмаға дејилир.

2. Әдл, јәни, бөјүк ҝүнаһлардан узаг олмаг вә фитнә-фәсада дүшмәмәк; Әлбәттә, әдлин бу мәнасы ән чох фигһ елминдә ишләнир. Бунунла јанашы, имамәт вә фәгиһин вилајәти бәһсиндә дә о мәнада ишләнир.

3. Әдл әхлаг мәнасында башгаларынын һүгугларынын горунмасына дејилир вә башгаларына зүлм вә тәҹавүзүн мүгабилиндә ишләнир.

4. Әдл иҹтимаи мәнасында ҹәмијјәтдә бәрабәр сәвијјәдә әдаләтин иҹра олунмасына вә ҹәмијјәтин һәр бир үзвүнүн тәрбијә, мәдәнијјәт, елм, игтисади вә рифаһ ҹәһәтиндән өз һагларындан истифадә едә билмәсинә дејилир.

5. Әдл (әдаләт) - јәни, һәр бир шејин өз мүнасиб јериндә гәрар тутмасына дејилир. Бу мәгсәдлә ки, мүәјјән бир һәдәфә сары јөнәлмиш о шеј диҝәр ишләрлә мүгајисәдә варлыг әләминдә ән ҝөзәл вә бәјәнилмиш нәзмдә гәрар тутмуш олсун. Бу мәна бүтүн варлыг аләминә бағлы олдуғуна ҝөрә ән чох фәлсәфи мәнада ишләнир.

6. Әдл, гәзавәт, шәриәт, һесаб-китаб, мүкафат вә ја ҹәза заманы һәр кәсин һаггына риајәт етмәк вә һәмчинин бу мәна һагсыз шәкилдә әмәк һаггынын азалдылмасы, ҝүнаһын мүгабилиндә һәддән артыг ҹәза вермәклә олан зүлмүн мүгабилиндә ишләнир.

Гуран-Кәримдә әдаләт кәлмәси,[2] лүғәт вә дини терминолоҝијада мүхтәлиф мәналарда ишләнмишдир. Амма ән чох Аллаһ-тааладан дүнја вә Ахирәтдә ҹәза вә мүкафат вермәк мәгамында зүлмүн инкар олунмасы мәнасында ишләниб.

Бәзи ајәләрдә пејғәмбәрләрин ҝөндәрилмәсиндән һәдәфин әдаләт олмасы, инсанларын бир-биринин һүгугларына ријаәт етмәси, башгасынын һаггына тәҹавүз олунмамасы вә мүһакимә заманы әдаләтлә гәзавәт етмәјә дәвәт етмәләри бәјан олунур. Бундан әлавә, јерин вә ҝөјләрин дә әдаләт вә мүәјјән таразлыг үзрә јаранмасына ишарә олунур.

Бүтүн бу мәналар ичәрисиндә илаһи әдаләт јәни, саваб вә ҹәза мәгамында Аллаһ-тааланын әдаләти бәһси даһа чох арашдырылмыш вә бәһс олунмушдур. Әшаирә (Әбул-Һәсән Әшәринин тәрәфдарлары) мөтәгиддирләр ки, Аллаһ-таалаја һеч бир шеј ваҹиб вә зәрури дејил, Аллаһ-таалаја нәјинсә ваҹиб вә зәрури олмасыны тәсәввүр етмәк бир нөв Ону мәһдудлашдырмаг мәнасындадыр. Һалбуки, һеч бир варлыг вә бәндә Аллаһ-тааланын гүдрәтини мәһдудлашдырыб Она тәклиф тәјин едә вә Онун пак зати ирадәсини вә фәалијјәтини мәһдудлашдыра билмәз. О сәбәбдән бу сөзү дә демәк олмаз ки, Аллаһ-таала үчүн әдаләтә риајәт ваҹиб, зүлм вә хошаҝәлмәз ишләр исә гадағандыр. Бәлкә дә, Аллаһ-таала һәр нә едирсә, мәсәлән, әҝәр мөминләрин һамысыны ҹәһәннәмә, бүтүн кафирләри вә мүнафигләри беһиштә јолласа, буна имкан вар вә Аллаһ-тааланын бу әмәли әдаләтин ејнидир.

Бу дәстәнин сәһвләринин мәншәји мөтәзилә алимләринин Аллаһ-тааланын әдаләтинин зәрурәти һаггында ачыгламаларындан ирәли ҝәлир. Чүнки, мөтәзилә фиргәси (Васил ибн Әтанын тәрфдарлары) әгли вә зати јахшы вә пис ишләр ганунуна әсасланараг дүнја вә ахирәтдә Аллаһ-тааланын әдаләтә риајәт етмәсини ваҹиб билир вә бу фикрин изаһында Аллаһ-таала үчүн вәзифә тәјин едир вә бир нөв Аллаһын гүдрәтини мәһдудлашдырырлар.

Бу арада имамијјә (он ики Имам (әлејһиссалам) тәрәфдарлары) мөтәгддирләр ки, јахшы вә пис әмәлләрин әгли вә зати ҹәһәтдән мәлум олмасы ганунуна вә Аллаһ-тааланын затән камал тәләбләринә ујғун олараг Ондан бәзи ишләрин, о ҹүмләдән, хилаф вәдә вермәк, јалан, зүлм вә саир кими бәјәнилмәз ишләрин баш вермәси гејри-мүмкүндүр. Беләликлә, Аллаһ-тааладан бәјәнилмәз ишләрин баш вермәсинин гејри-мүмкүн олмасы исбат олдугдан сонра мәлум олур ки, Аллаһ-тааланын бүтүн ишләри ејни илә әдаләт вә јахшыдыр. Беләликлә, Аллаһ-тааланын Гуранда вердији вәдәләр вә вәдәнин хилафына әмәл етмәклијин гејри-мүмкүн олдуғуну нәзәрә алараг дејә биләрик ки, Аллаһ-таала һеч вахт кафирләри, мүнафигләри вә мүшрикләри, бу етигадла дүнјадан ҝедәрләрсә, беһиштә гојмаз вә әксинә, пејғәмбәрләри вә өвлијалары да ҹәһәннәмә апармаз.

Башга сөзлә десәк, Аллаһ-таала тәрәфиндән әдаләтә риајәт етмәк, садиглик вә әһдә вәфа етмәк зәруридир. Диҝәр тәрәфдән исә бәјәнилмәз ишләрин Аллаһ-таала тәрәфиндән баш вермәси гејри-мүмкүндүр. Әдаләтин Аллаһ үчүн “ваҹиб”, зүлмүн исә “һарам” олмасы ифадәсини демәк дүзҝүн дејилдир. Бу мәсәләдә “ваҹиб” сөзү фәлсәфи ваҹибдир, јәни, онун зиддинин Аллаһ-тааладан баш вермәсинин гејри-мүмкүнлүјүнү билдирир. Бизим дүшүндүјүмүз кими шәри һөкм вә лазым кими нәзәрдә тутулмур. Бу ҹәһәтдән, бу мәсәләдә әглин ролу Аллаһ-таала һаггында һөкм вермәк јох, бәлкә дә әсл һәгигәтин үстүндән пәрдә ҝөтүрүб ачыгламагдыр. Әгл мүәјјән едир ки, Аллаһ-таала гәти олараг адилдир. Дүнја вә ахирәтдә һеч кимә зүлм етмәјиб вә етмәз. Амма әглин Аллаһ-таала үчүн тәклиф тәјин етмәси вә гүдрәтини мәһдудлашдырмасы гејри-мүмкүндүр.

Бу ихтилафлы мәсәләнин ардынҹа Имамијјә вә Мөтәзилә мәзһәбләри әдлијјәчиләр үнваны илә таныныр вә онлар Аллаһ-тааланын адил олмасы мәсәләсини динин әсасларындан бири кими гејд етмишләр. Һалбуки, әшаирә фиргәси динин әсасларыны јалныз төвһид, пејғәмбәрлик вә гијамәт гәрар вермишләр. Әлбәттә, мөтәзиә илә шиәләр арасында да әдаләт һаггында чох фәргләр вар вә белә демәк олар ки, шиә мөтәзиләнин ифратындан вә әшаирәнин тәфритиндән узагдыр.

Гејд етмәк лазымдыр ки, әдаләтин бу мәнасынын фигһ вә кәлам елмиләриндә бәзи хүсусијјәтләри вар ки, онлара гыса ишарә едирик:

а) Јарадылыш аләминдә әдаләт;

Һәр бир мәхлуг әдаләтлә вә өз јериндә јаранмышдыр. Бу јаранмышларын үзвләри елә тәркиб тапмышдыр ки, бирликдә лазым олан камал мәрһәләсинә чатмаг габилијјәти вардыр. Башга тәрәфдән варлыг аләминдә һәр бир јаранмышын өзүнәмәхсус ролу вар вә бүтүн аләм онда олан варлыгларла бирликдә мүнәззәм вә мүәјјән нәзмлә әввәлҹәдән тәјин олунмуш һәдәф үзрә һәрәкәтдәдирләр.

б) Шәриәт аләминдә әдаләт;

Шәриәтдә әдаләтин ики әсасы вар;

1.Изаһ вермәздән әввәл әзаб вермәјин бәјәнилмәз олмасы; (губһ игаб била бәјан)[3] Аллаһ-таала һеч кими ҹәһаләт үзүндән јеринә јетирмәдији тәклифә ҝөрә ҹәзаландырмаз. Әлбәттә, ҹәһлдән мәгсәд ҹәһли-мүгәссир (јәни, истәсәјди мәсәләни өјрәнә биләрди, амма истәмәјиб вә ҹаһил галыб) јох, ҹәһли-гасирдир.(о кәс ки, мәсәләни вә тәклифини өјрәнмәк истәјиб, амма өјрәнмәјә һеч бир шәраит вә јол олмајыб) Бу ҹәһәтдән һәр кәс дин тәблиғатчысы илә үзләшмәсә вә башга јерә дә көчмәкдән өтрү һеч бир имканы олмаса, белә шәхс мүстәзәф (зәиф галмыш инсан) адланыр вә ҹаһилҹәсинә етдији әмәлләринә ҝөрә ҹәзаланмаз. Башга тәрәфдән, бәзән һәр һансы әмәл һаггында Аллаһ-тааладан хүсуси ҝөстәриш ҝәлмәсә белә әмәл иҹазә верилмиш әмәл кими гәбул олунур.

2. Гүдрәти олмајана тәклиф тәјин етмәк; (губһ тәклиф бима ла јутаг)[4] Аллаһ-таала гүдрәти олмајан инсан үчүн тәклиф тәјин етмәмиш вә үзрү оланлардан чәтинлик вә әзијјәтә дүшмәји ҝөтүрмүшдүр.[5] Һәр кәсдән гүдрәти чәрчивәсиндә тәклиф тәләб олунур вә әмәлләри дә анҹаг онун гүдрәтинә ујғун дәјәрләндирилир. Әҝәр јахшы олса мүкафаты, пис олса ҹәзасы вар.

ҹ) Гијамәтдә әдаләт;

Аллаһ-таала јухарыдакы гејд олунан шәраитә ујғун әдаләтлә һөкм едәҹәкдир.

д) Һөкмүн иҹрасында әдаләт;

Аллаһ-таала һәр һансы һөкмүн иҹрасында да әдаләтлидир. Јахшылара мүкафат, писләрә исә ҹәза верир. Диггәт олунмалы мәсәлә вар ки, мәсум Имамлардан (әлејһимуссалам) нәгл олунан дуаларда һәмишә Аллаһ-тааланын әдаләтиндән Она пәнаһ апарырлар. Гуран-Кәримдә дә әдаләт сифәти Аллаһын зүлмдән узаг олмасы кими гејд олунур. Бу әмәлин сирри дә будур ки, һеч вахт һеч кәс Аллаһ-таалаја ибадәт вә итаәтдә Она лајиг шәкилдә вәзифәсини јеринә јетирә билмәз. Һәмчинин, бәшәр она верилән илаһи немәт вә һәдијјәләрин шүкрүнү һеч вахт јеринә јетирә билмәз. Чүнки, әҝәр инсан мүәјјән мәнада шүкр етмәјә мүвәффәг олса да бу фүрсәтин өзү Аллаһ-таала тәрәфиндән олан бир немәтдир вә онун өзүнә дә бир шүкр лазымдыр. Башга тәрәфдән, бизим итаәт вә тәшәккүрүмүз дүнјада ихтијарымызда гојулан немәтләрә ҝөрәдир. Беләликлә, Ахирәт саваб вә немәтләри бүтүн бунлардан әлавә башга немәтләрдир. Јәни, Аллаһ-тааланын мәрһәмәти гәзәбинә мүгәддәм олдуғуна ҝөрә Аллаһ-таала мәрһәмәти өзү-өзүнә ваҹиб бујурмушдур.[6] Илаһи ганун будур ки, һәр бир итаәт вә ибадәтин мүгабилиндә икигат саваб вә мүкафат верир. Она ҝөрә дә мөминләрә јахшы әмәлләри мүгабилиндә нечә бәрабәр артыгламасы илә верилир.  Ҝүнаһкарларын ҝүнаһына ҝөрә исә мүхтәлиф бәһанәләрлә онларын ҹәзасындан азалдыр вә дүнја бәлалары,өлүм чәтинлији, гәбр вәһшәти вә шәфаәт васитәси илә ләјагәти олан ҝүнаһкарларын ҹәзаларыны јүнҝүлләшдирир, онлара ҝүнаһлары мигдарында ҹәза вермир.

Бу сәбәбдән, Аллаһ-таала саваб вә ҹәза заманы ән чох әдаләт јох бәлкә дә, фәзл, рәһмәт, еһсан, әфв вә бағышламаг әһлидир. Еһсан, фәзиләт, кәрәм вә сәхавәт  сифәтләри әхлаги ҹәһәтдән әдаләтдән үстүн мәгамдадыр. Нәтиҹәдә, Аллаһ-таала әдаләт чәрчивәсиндән даһа јухары рәфтар едир. Чүнки, һаким, мүтләг мөвла, сырф хејир вә ҝениш рәһмәт саһибидир.

Гејд етмәк јеринә дүшәр ки, һәртәрәфли илаһи әдаләтә мөтәгид олмаг инсанда чох мүсбәт елми, әмәли вә әгидәви тәсирләр гојур. Бу етигад инсанын пејғәмбәрлик, имамәт вә мәад бәһсләринин исбатында вә шәрит һөкмләрини әлә ҝәтирмәкдән өтрү истифадә олунан дәлилләрдә чох әзәмәтли рол ојнајыр. Мәсәлән, илаһи әдаләтә архајын олмагла зәиф вә өзүнү мүдафиә габилијјәти олмајан мөминләрин гәлбләриндә бир нөв Гијамәтдә бу зүлмүн ҹәзасынын вериләҹәјинә үмид бағлајыр. Һәмчинин, илаһи әдаләтин ҹәмијјәтдә рәваҹ тапмасы мөминләр үчүн бир нөв хејир вә салеһ әмәлләрин даһа чох јајылмасына вә башгаларырынын һүгугларынын горунмасына чалышмаларына сәбәб олур.