Şiə ilə Mötəzilənin ədl mövzusunda olan fərqi bu nöqtədən qaynaqlanır ki, baxmayaraq ki, hər iki dəstə adli öz məzhəblərinin əsaslarından biri kimi tanıtdırıblar. Amma Mötəzilə ədlin isbatı üçün tohidi əfalini çalışa çəkibdir. Tohidi əfali bu mənadadır ki, bütün işlərin istər xeyir istərsə də şər faili Allahdır və ondan başqa heç bir fail yoxdur. Allah iradə etməyənə qədər heç bir hadisənin baş verməsi mümkün deyil.[1] Mötəzilə üçün bu qaranlıq idi ki, əgər bütün xeyir və şər işlərin faili Allahdır. Bə s savab və cəza, cənnət və cəhənnəm ədalətlə necə düz gəlir? Buna əsasən tohidi əfalini qəbul etmək olmaz və hər şəxsin işi təkcə onun özünə nisbət verilməlidir nə inki Allaha. Bununla savabı və cəzanı ədalətlə uyğunlaşdırmaq olar.

Amma şiənin etiqadı budur ki, töhidi əfalinin bəşərin iradəsi və istəyilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Mümkündür bəşərin iradəsi Allahın iradəsi boyunda öz əksini tapır. Hər çənd bəşər Allahın iradəsi olmadan öz iradəsinə yetişə bilməyəcək. Amma buna etiqad bəsləmək olar ki, Allah iradə edib ki, geniş qüdrətinin sayəsində nə inki qüdrətinin qarşısında, insanlara məhdud ixtiyarlar verib. Buna əsasən onları tərifləyir və danlayır. Bu barədə artıq məlumat üçün, sizin diqqətinizi bu barədə yazılmış məqalənin bir hissəsinə cəlb edirik:

Ədlin Mötəzilə əqidələrində yeri

            Mötəzilə inanır ki, işlərin bəziləri həqiqətdə adl və başqa bəzisi zülm sayılır. Misal olaraq Allahın yaxşı insanları mükafatlandırması və günahkarları cəzalandırması həqiqətdə ədalətlə bərabərdir. Mümkün deyil ki, Allah onun əksinə əməl etsin. Çünki Allah adildir və heç vaxt zülm etmir və zülm Allah üçün pisdir.

Bu dəstə hüsnü qubhi əqlini və zatını qəbul ediblər.

Necə ki, ustad Mütəhhəri bu barədə yazır:

"Etiqadları bunadır ki, Əşyanın hüsnü qubhunun əsli həmin cür ki, bəşər işlərinin ölçüsü və meyarıdır, rubub işlərində meyarı və ölçüsü ola bilər... deyirlər ədl zatən yaxşıdır. Və zülm zatən pisdir, Allah ki, sonsuz əqldir bəlkə bütün əqllər feyz verəndir. Heç vaxt əqlin yaxşı tanıdığı işi tərk etmir və əqlin pis saydığı bir işi yerinə yetirmir".

Mötəzilənin etiqadı budur ki, insanın əqli əşyanın pisliyini və yaxşılığını seçməkdə müstəqildir. Şəriətin dediyindən göz yummaqla, əmanət, iffət, təqva və... kimi bəzi işlərin zatən yaxşı olmasını və habelə yalan, xəyanət, çirkinlik və... kimi bəzi işlərin zatən pis olmasını seçə bilir. Buna əsasən işlər öz zatında Allah onların barəsində hökm etməzdən əvvəl zatı pisliyə və zatı yaxşılığa sahib olurlar.

Bu məsələnin özü digər məsələləri çəkib gətirir ki, onlardan bəzisi ilahiyyata aid olur bir başqaları insana. Bu ki, əşyanın yaradılışının hədəfi var ya yox?

Deyilməlidir ki, Mötəzilə ədlin tərəfdarı olduğu üçün fellərdə tohidi inkar edib və etiqadları var ki, tohidi əfalının tələbi budur ki, insan öz feillərinin yaradıcısı olmasın, bəlkə Allah onun feillərinin yaradanı olsun və bu nəzər Allah ədalətinin ziddinədir. Habelə Əşairənin ziddinədir ki, insanın ixtiyarın və azadlığın inkar edirlər.

Buna əsasən Mötəzilənin nəzərində ədl əslinin dərəcəsini anlamaq olur ki, nə üçün şiə alimləri kimi ədli etiqad və iman əsillərinin sırasında hesaba gətirib və beşdənəlik əsillərinin ikincisi edibdir.

Buna əsasən Mötəzilə öz təsəvvürlərinə əsasən tohidi əfalinin ədlə qurban veribdir. Əşairə öz gümanlarına əsasən ədli tohidi əfaliyə qurban edibdir. Amma həqiqətdə nə Mötəzilə ədli düzgün şəkildə izah edə biliblər, nə də Əşairə tohidi əfalinin dərinliklərinə yetişə biliblər". Buna əsasən Əşairə ilə Mötəzilənin əsas ixtilafı tohid və ədl məsələsi haqqında dövrə vurur.

Ədl İmamiyyə nəzərində

Şiə alimləri Quran vəhyinin və İslam Peyğəmbərinin (s) və Əhli beytin (ə) sözlərindən ilham almaqla ədl məsələsini şiənin beşkil etiqadi əsillərindən ikinci əsl adıyla qəbul edib və buna inanırlar: İşlərin əqli və zati gözəlliyi və pisliyidir. Yəni işlərdən bir parçası zatı cəhətdən yaxşı və gözəldir və başqa bəziləridə pis və bəyənilməyəndirlər.

İnsanın əqli şəriətin hökmü olmadan müstəqil şəkildə bəzi işlərin gözəlliyini və çirkinliyini dərk edə bilir: Əqlin ədalətin gözəlliyinə və zülmün çirkinliyinə hökm etməsi kimi. Bu cəhətdən Allah gözəl və bəyənilmiş işlərdən başqa bir işə əmr etmir. Habelə çirkin və bəyənilməyən işlərdən başqa bir işdən çəkindirmir. Şəriətin hökümləridə məsləhətlər və fəsadlar ətrafında dövr edir. Buna əsasən hər şey ki, əslində həqiqətən fəsada sahibdir şəriət sahibi ondan çəkindirir çüni çirkin və bəyənilməyən ondan baş vermir. Buna əsasən Allah ədalətlidir. Şəhid Mütəhhəri bu barədə yazır: "Allah feyzini, rəhmətini və habelə bəlanı, öz nemətini zatı zərfiyyətlərə və ləyaqətlərə əsasən verir. Yaradılış nizamı Allahın xüsusi feyzi, rəhməti, bəlası, mükafatı və cəzasıyla qurulubdur".

Baxmayaraq ki, iki Mötəzilə və Şiə məktəbi bir çox etiqadi məsələlərdə birdirlər, bu cəhətdən əşairənin qarşısında "Ədliyyə" kimi tanınıbdır: Amma bu iki məktəb arasında bir sıra fərqlər vardır: Misal olaraq, şiə məktəbində, ədl əsli öz geniş mənasında təsdiqlənib tohidi zatiyə və tohidi əfaliyə zərbə daxil olmadan, buna xatir ədl tohidin kənarında yerləşib. Bu məktəbdə ədlin müstəqilliyi, əqli hörməti, insanın muxtar və azad şəxsiyyəti və dünyanın hikmətli nizamı sabit olub, tohidi zatiyə və tohidi əfaliyə xələl gəlmədən. İnsanın ixtiyarı insanın Allah mülkündə şərik siması olmadan və Allahın iradəsi insan iradəsinə məğub olmadan, təsdiqləndi. Qəza və qədər varlıq aləmində insanım Allah qəza və qədəri qarşısında məcbur olmadığı halda isbat oldu". Amma ədldən mötəzilənin məqsədi, tohidi sifatidə olan ədldir, nə tohidi əfalidə olan ədl: Çünki onlar tohidi əfalidə etiqadi ədlin ziddinə bilirlər. Habelə mötəzilənin tohidi sifatisi zatın hər bir sifətdən boş olması mənasınadır və zatı ilə sifətlərin eyniyyətini isbat edə bilməyiblər. İşədə tohidi sifatinin əksinə ki, zatilə sifətlərin eyni olmaq mənasınadır. Habelə şiənin tohidi əfaliyə əşairənin tohidi əfali fərqlidir. Əşairədə tohidi əfali bu mənayadır ki, heç bir varlıq heç bir əsərə və təsirə sahib deyil məgər onların hamısı bir başa Allah tərəfindən olsun. bu sözə əsasən bəndələrində işlərini bir başa yaradan Allahdır və bəndə öz əməkinin yaradanı və xaliqi deyil.

Amma Şiədə tohidi əfali bu mənayadır ki, səbəblər nizami müstəqildir və hər bir əsər eyni halda ki, özünə yaxın səbəblə ayaq üstədir habelə həqq ilə dayanır və bu ikisi bir- birlərinin uzunundadırlar nə inki bir- birinin qarşısında (enində).

Buna əsasən tohid şiənin nəzərində zati, ibadi, sifati və əfali tohidə şamil olur ki, Allahın ədl əsliylə həmrəydir. Buna əsasən şiə İslamiyyə alimləri səmavi vəhydən ilham almaqla və İslam maarifinin təfəkkür və təvəqqül qüdrətinə sahib olmaqla, habelə dualara və arqumentli rəvayətlərə məxsusən İmam Əlinin (ə) Möcüzə yaradan çıxışlarına ki, İslam maarifində ilk dəfə dərin əqli mövzuları bəyan edib, bunlara sahib olmaqla, İslamın vəhdətini və möhkəm əqidələrini (İslam dünyasının əleyhinə olan küfr dünyasının gündəlik və təzə çoxlu şübhələri qarşısında) qorumaqla, dindən dəlil və sübutla alimcəsinə müdafiə etdilər.

Bu cəhətdəndir ki, İslam filosoflarından daha çoxu şiə olub və şiənin İslam fəlsəfəsinə həyat verə biliblər. Necə ki, sünni tarixçiləri etiraf edirlər ki, şiə əqli qədimdən fəlsəfi olub. Yəni şiə təfəkkürü qədimdən arqument əsasında olubdur. Buna əsasən şiə alimləri Məsum İmamların (ə) təlimlərinin təsiri altında Allah ədlinin dərəcəsini və məqamını Allah sünnətində və öz məktəblərində anlaya biliblər və habelə dünyadakılar üçün isbat edə biliblər.

Buna əsasən ədl əslinin şiə məktəbində özünə məxsus yeri var. Çünki vəhy məktəbinin müəllimi həzrəti Məhəmmədin (s) vəfatından sonra, onun laiqli şagirdi yəni Həzrəti Əli ibni Əbi Talib (ə) şiələrin birinci rəhbəri və İmamı oldu ki, bu iki nəfər ədalətin, bərabərliyinin, kamil mücəssiməsi və həqiqəti, insafın aşiqləriydilər. Əgər ədalət öz zehni məfhumundan çıxıb eyniylə təcəssüm tapsa, birinci həzrəti Məhəmməd (s) və ondan sonra həzrəti Əli (ə) olar. Bəşəriyyətin bu iki kamil nümunəsinin zatıda əgər mənəvi və zehni cəhətdən genişlənsə yenə həmin ədalət olacaq: Çünki bu ikisi Allahın sünnətidirlər ki, başdan ayağa varlıqlarından ədalət qaynayır. Necə ki, Allah Peyğəmbərin (s) həyat tərzi haqqında buyurur:

«لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ...»

nə inki onun həyat tərzi bəyənilmişdir; bəlkə insanlara yaddaşt edir ki, onun həyat tərzi tabeçilik etmək lazımdır. O həzrətdən bütün zamanlarda və bütün bəşəriyyət üçün kamil nümunə adıyla yad edibdir.[2]