Бу суалын ҹавабыны ики нәзәријјә әсасында вермәк олар:

Биринҹи: Кәлам елми нәзәриндә;

     Кәлам елминдә исбат олунуб ки, Аллаһ-тааланы ҝөрмәк мүмкүн дејил. Чүнки, ҝөрүлмәли шејин мадди вә ҹисм олмасы лазымдыр. Мәкан вә хүсуси ҹәһәти олмалыдыр ки, ондан ҝөзә дүшән нур васитәси илә ону ҝөрмәк олсун. Шүбһәсиз ки, Аллаһ-таала нә мадди вә ҹисмдир, нә дә Онда ҹисмин хүсусијјәтләри вар. Бәс, Аллаһ-таала ҝөрүнмәздир. Бу сәбәбдән Аллаһ-таала Гуранда бу һагда бујурур: “Ҝөзлəр Oну (ҝөрүб) дəрк eтмəз. O, ҝөзлəри дəрк eдəр. O, лəтифдир (ҹисмликдəн узaгдыр), (һəр шeјдəн) xəбəрдaрдыр!”[1]

Амма, кәлам елми тәрәфдарлары һәзрәт Мусанын (әлејһиссалам) истәјини белә изаһ едирләр ки, һәзрәт Муса (әлејһиссалам) Аллаһ-тааланы ҝөрмәк истәдијини ачыгладығы заман там шәкилдә дәрк едир вә билирди ки, Аллаһ-тааланы ади ҝөзлә ҝөрмәк мүмкүн дејилдир. Амма Мусанын (әлејһиссалам) тајфасы бәни Исраил һәмишә Аллаһ-тааланы ҝөрмәјә исрар едирдиләр. Ејни һалда, бу истәјә ҝөрә шиддәтли әзаба дүчар олмушдулар. Она ҝөрә Мусадан (әлејһиссалам) истәјирләр ки, өзү үчүн Аллаһ-тааланы ҝөрмәји истәсин. Муса (әлејһиссалам) да Аллаһ-тааладан Ону ҝөрмәји истәјир. Бу мәсәләнин исбатына ҝөрә алимләр Гурандан бәзи ајәләри дә шаһид кими гејд едирләр.

   Бәгәрә сурәсинин 55-ҹи ајәсиндә охујуруг: “(Вə јaдынызa сaлын ки) сиз: "Јa Мусa, Аллaһы aшкaр сурəтдə ҝөрмəјинҹə, һeч вaxт сəнə инaнмaјaҹaғыг",- дeдијиниз зaмaн ҝөзүнүз ҝөрə- ҝөрə сизи илдырым вурмушду.”  Бу әзаб вә ҹәзанын ардынҹа бәни Исраил һәзрәт Мусадан (әлејһиссалам) истәјир ки, Аллаһ-тааладан өзүнү ҝөстәрмәјини истәсин. Муса (әлејһиссалам) да әлаҹсыз галыб Аллаһдан бу мәсәләни истәјир ки, Аллаһ-таала Өзү онлара рәдд ҹавабы версин вә бунунла да тајфасы гане олсун.[2]

Икинҹи: Фәлсәфә вә ирфан нәзәријјәси;

 Бәзи диҝәр алимләр вә мүфәссирләр, о ҹүмләдән, Әлламә Тәбатәбаи (рәһмәтуллаһ) бу һадисәни башга нәзәрлә изаһ едирләр. Онлар мөтәгиддирләр ки, һәзрәт Муса (әлејһиссалам) һеч дә өз тајфасынын әвәзиндә белә бир һаҹәт истәмир, бүтпәрәстләрин бу истәјинә гаршы чыхыр вә онларла һәтта, бу ишдә мүбаризә дә апарыр. Гуранын Әраф сурәсиндә Аллаһ-таала бујрур: “(Исрaил oғуллaры) дeдилəр: "Јa Мусa! Бизə oнлaрын ситaјиш eтдиклəри бүтлəр кими бир бүт дүзəлт!" (Мусa бeлə) ҹaвaб вeрди: "Сиз, дoғрудaн дa, ҹaһил бир тaјфaсыныз!”[3]

    Бәс, беш әзәмәт саһиби пејғәмбәрләрдән бири олан һәзрәт Мусанын (әлејһиссалам) өз тајфасынын исрары илә дә олса Аллаһ-тааладан Ону ҝөзлә ҝөрмәк истәји һеч дә гәбул олунан мәсәлә дејилдир.   

   Беләликлә, бу һагда башга бир нәзәријјә гаршыја чыхыр. О да будур ки, һәзрәт Муса (әлејһиссалам) өз истәји илә Аллаһ-тааланы мәнәви вә батини ҝөзлә бу дүнјада ҝөрмәк вә она говушмаг истәјир. Гурани-Кәримдә бу һагда ишарә вар. Гуранда, Гијамәт сурәсинин 23-ҹү ајәсиндә бу мөвзуда охујуруг: “О ҝүн нечә-нечә үзләр севиниб ҝүләҹәк. Өз Рәббинә бахаҹагдыр!” Кәһф сурәсинин 110-ҹу ајәсиндә јенә дә охујуруг: “Ким Рəбби илə гaршылaшaҹaғынa үмид бəслəјирсə, јaxшы иш ҝөрсүн вə Рəббинə eтдији ибaдəтə һeч кəси шəрик гoшмaсын!"

 Бу бахыш вә ҝөрүш шүбһәсиз ки, бәдәндә олан ади ҝөзлә дејил вә зеһнимиздә мәсәләни анламагдан өтрү “ҝөрмәк” кими ифадәдән истифадә едирик. Нүмунә үчүн, биз өз һаггымызда бәзән белә дејирик ки, мән өзүмү филан шејә даһа чох мәһәббәт ҝөстәрдијими ҝөрдүм. Бу ҝөрмәклик әслиндә бир нөв дәрк вә шүурдур ки, онун васитәси илә һәр һансы бир шејин һәгигәт вә затыны инсан дәрк едир. Бахмајараг ки, бу дәркдә, ади ҝөз, һәтта, тәфәккүрүн дә һеч бир ролу јохдур.

  Демәли, Аллаһ-тааланын камил вә ариф инсанлар үчүн нәзәрдә тутдуғу “ҝөрмәк вә гаршылашмаг” мәсәләси әслиндә бир нөв гәлби вә мәнәви ҝөрмәкдир. Аллаһ-тааланы ҹан вә руһла ҝөрмәк олар. ади ҝөз, тәбиәт һәддиндә заһирдә, мисал вә шәкил кими, хәјал, зеһни вә әгли мәфһум кими васитәләрлә Аллаһ-тааланы ҝөрмәк гејри-мүмкүндүр. Бу ҝөрмәк, гәлби вә мәнәви мүшаһидәдир. Әлбәттә, бу ҹүр мүшаһидәнин дә дәрәҹәләри мүхтәлиф мәгамлара бағлыдыр. Һәр кәс өз варлығы вә мәгамы гәдәр Алллаһ-тааланын варлығыны, ҹамал вә ҹәлаланы гәлб ҝөзү илә мүшаһидә едә биләр. Ҝүнаһ батаглығында булашан вә мүхтәлиф пәрдәләрлә гәлб ҝөзләри бағлы олан инсанлар Аллаһ-тааланын ҹамал вә ҹәлал сифәтләринин мәнәви мүшаһидәсиндән мәһрумдурлар.  Амма белә инсанлар (ҝүнаһкарлар) Аллаһ-талланын гәһр вә  интигам кими илаһи сифәтләрини (бәзән дүнјада вә) Ахирәтдә гәти шәкилдә ҝөрәҹәк вә мүшаһидә едәҹәкләр.

Ҹәлал сифәтиндән башга ҹәмалда пәрдә јохду,

Бу үздә нигаб јохдур, бу мәғздә габығ јохду.

Әҝәр пәрдә варса да инсанлар тәрәфиндәндир. О да ҝүнаһ, тәкәббүр вә Аллаһдан гејрисинә бағлылыгдан башга бир шеј дејилдир. Имам Рзадан (әлејһиссалам) сорушдулар ки, нәјә ҝөрә Аллаһ-тааланы гәлб ҝөзү илә ҝөрә билмирик? Ҹавабында бујурду: “Ҝүнаһларыныз гојмур”[4]

          Јарын ҹамалында пәрдә јохду, вәли,

         Јол үстәки тозу сил та ону ҝөрә биләсән!

Әҝәр “мән” пәрдәси арадан ҝетсә вә шәхс фәна мәгамына чата билсә, гәлб ҝөзү ачылар, Һаггын мәнәви мүшаһидәсинә вә гәлблә ҝөрмәк имканына малик олар.

   Инсанларын ҹаны бәнзәр һаваја,

   Чүн, булашды палчыға олду сәма.

 Ҝүнәши ҝөрмәјә о мане олар,

   Тозу ҝетсә, о пак вә тәмиз олар.

Варлыг аләминдә һәгигәт вар,

Үз ҝәтирсән оларсан растгар.[5]

 Әлбәттә, Аллаһ-таалаја нисбәт там гәлби вә мәнәви мүшаһидә салеһ бәндәләр үчүн дүнја вә Гијамәтдә һасил ола биләр. Дүнјада мадди һәјата, рүһун бәдәндә әсир олмасы, тәбии мејл вә хүсусијјәтләрә ҝөрә ола билсин ки, бу һал әлә ҝәлмәсин. Амма, Гијамәтдә руһ бәдәнин тәдбиринә мәшғул дејил вә азаддыр. Гијамәтдә бүтүн бу пәрдәләр дә арадан ҝөтүрүлүр вә салеһ мөминләр Аллаһ-тааланын мәхсус мәрһәмәтинә шамил олур, Аллаһ-таалаынын ҹамал вә ҹәлал сифәтләрини мәнәви ҹәһәтдән мүшаһидә едиб, Пәрвәрдиҝарларына говушурлар.

 Беләликлә, һәзрәт Мусанын (әлејһиссалам) Аллаһ-тааланы ҝөрмәк истәји Ахирәтдә олаҹаг ҝөрмәк мәнасында олар биләр вә о бу мәнәви мүшаһидәни бу дүнјада ҝөрмәк истәјир. Аллаһ-таала да она баша салыр ки, белә бир мүшаһидә бу дүјнада сәнин үчүн мүмкүн дејил вә сәнин белә бир мүшаһидәјә бу дүнјада физики гүдрәтин чатмаз.

   Бу истәк вә онун рәдд олунмасы һадисәси Әраф сурәсинин 143-ҹү ајәсиндә ачыгланыр. Гуранда охујуруг: “Мусa тə’јин eтдијимиз вaxтдa (Тур-и Синaјa) ҝəлдикдə Рəбби oнунлa (aрaдa һeч бир вaситə oлмaдaн) дaнышды. (Мусa:) "Еј Рəббим! Өзүнү (ҹaмaлыны) мəнə ҝөстəр. Сəнə бaxым!" - дeди. Аллaһ: "Сəн Мəни əслa ҝөрə билмəзсəн. Лaкин (бу) дaғa бax. Əҝəр o јeриндə дурa билсə, сəн дə Мəни ҝөрə билəрсəн", - бујурду. Рəбби дaғa тəҹəлли eтдикдə (Аллaһын нуру дaғa сaчылдыгдa) oну пaрчa-пaрчa eтди. Мусa дa биһуш олуб дүшдү. Ајылaндaн сoнрa исə: "Сəн пaксaн, мүгəддəссəн! (Бүтүн eјиб вə нөгсaнлaрдaн узaгсaн!) Сəнə (бу ишимдəн өтрү) төвбə eтдим. Мəн имaн ҝəтирəнлəрин биринҹисијəм!" - дeди.” 

   Аллаһ-таала һәзрәт Мусаја (әлејһиссалам) Ону ади ҝөрә билмәдијини баша салмагдан өтрү онун гаршысындакы әзәмәтли бир дағы она ҝөстәриб даға мәнәви тәҹәлли едир вә дағ парча-парча олуб дағылыр. Муса (әлејһиссалам) бу дәһшәтдән биһуш олуб јыхылыр. Бахмајараг ки, һәзрәт Муса (әлејһиссалам) Аллаһ-тааладан чох әзәмәтли мөҹүзәләр ҝөрмүш вә Аллаһ-тааланын халис пеғәмбәрләриндән бири иди. Бу һагда Гуранда охујуруг:

“(Јa Рəсулум!) Китaбдa (Гур’aндa) Мусaны дa јaд eт! Һəгигəтəн o, чox халис иди. O бир eлчи, бир пeјғəмбəр иди.” [6]  Амма, бу илаһи ҹилвә һәзрәт Муса (әлејһиссалам) үчүн елә әзәмәтли олур ки, о, һушдан ҝедир. Ајылдыгдан сонра өзүнә ҝәлир вә Аллаһ-таалаја бу истәјинә ҝөрә төвбә едир вә иман ҝәтирир, играр едир ки, бу мадди имкан аләминдә Аллаһ-тааланын гәлби мүшаһидәси дә мүмкүн дејил.

   Әлламә Тәбатәбаи јазыр: “Һәзрәт Мусанын (әлјеһиссалам) һушдан ҝетмәси дағын парча-парча олмасы горхусундан дејилди. Јахуд, дағын парчаланыб онун һәјатыны тәһлүкәјә салаҹағындан да дејилди. Чүнки, бу һәмин Муса (әлејһиссалам) иди ки, әлиндәки әсаны јерә атанда әса әждаһа олур, иланлары вә ипләри удурду. О кәс иди ки, Нил чајынын Аллаһын изни илә јарылымасыны вә минләрлә инсанын фиронун гошунундан ниҹат тапдыгларыны мүшаһидә едир. О һәмин Мусадыр ки, (әлејһиссалам) Аллаһ-таала бир парча дағы бәни-Исраилин башы үзәриндә сахлајанда горхмады. Бәс, неҹә олур ки, Аллаһ-тааланын тәҹәллиси заһирдә онун ҹанына һеч бир зәрәр вермәјәҹәјини билдији һалда, дағын парчаланмасындан биһуш олур вә дәһшәтә ҝәлир?! Һалбуки, Аллаһ-таала өзү ишарә едир ки, сәнә һеч бир зәрәр дәјмәз вә сән даға тамаша ет. Бәс мәлум олур ки, бу арада дағын парчаланмасындан башга бир шеј олуб ки, һәзрәт Мусанын (әлејһиссалам) биһуш олмасына сәбәб олуб. Санки бу истәјин мүгабилиндә Мусаја (әлејһиссалам) илаһи гәһр дә тәҹәлли олуб вә Муса (әлејһиссалам) әслиндә ону мүшаһидә едибмиш. Бу сәбәбдән Мусада (әлејһиссалам) белә бир гәрибә вәзијјәт баш верир вә һәтта, бир ҝөз гырпымы да олса, дөзә билмир вә һушдан ҝедир. Бу сөзүн шаһиди исә ајылдыгдан сонра јерсиз һаҹәт диләдијинә ҝөрә Аллаһ-тааладан бағышланмаг истәји вә төвбә етмәсидир.

 Беләликлә, гыса ҹаваб будур ки, ола биләрди ки, һәзрәт Муса (әлејһиссалам) Аллаһ-таалланын гәлби вә мәнәви  ҝөзлә мүшаһидә едә билсин, амма һәмин анда Аллаһ-тааланын гәһр сифәти илә үзләшир. Јәни, Муса сәнин мүхтәлиф мәшғулијјәтләрлә инсанлары өзүнә тәрәф чәкән вә мәшғул едән дүнјада бу истәјин јерсиздир вә һәјата кечмәз.[7]

Бәһсин сонунда бу мөвзуну тамамламаг үчүн Мәсумлардан (әлејһимуссалам) бу мөвзуда бир нечә рәвајәти гејд едирик:

    Бир нәфәр Әмрәл-мөминин имам Әлидән (әлејһисслам) сорушур: “Өз Рәббини ҝөрмүсәнми?” Имам (әлејһиссалам) ҹавабында бујурур: “Мән ҝөрмәдијим Рәббә һеч вахт ибадәт етмәрәм, амма Ону ади ҝөзләр ҝөрә билмәз, бәлкә дә гәлбләр иман һәгигәти илә Ону мүшаһидә едәрләр.”[8]

Һәмчинин, имам Садиг (әлејһиссалам) бујурур: “Кәрубин (бир дәстә мәләкләрдир) бизим нурумуздан хәлг олунмуш бир тајфадыр.....Әҝәр онлардан биринин нуру јер үзүнә дүшсә, бүтүн инсанлары нурани етмәси үчүн кифајәтдир.” Һәзрәт  јенә әлавә едир:”Муса (әлејһиссалам) Аллаһ-таалаја Ону ҝөрмәк истәдијини билдирдикдә Пәрвәрдиҝар онлардан биринә әмр едир ки, даға тәҹәлли етсин. Һәмин тәҹәлли кәрубиләрдән биринин даға тәҹәлли етмәси иди ки, дағы парча-парча едир.”[9]   

Әлламә Тәбатәбаи (рәһмәтуллаһ) бу рәвајәт һаггында мараглы изаһ верир вә јазыр: “Бу рәвајәтдән дәрк олунур ки, Аллаһ-тааланын тәҹәллиси дә башга ишләри кими Она нисбәт верилән шәклиндәдир. Мәсәлән, руһун гәбз олунмасы, дирилтмәк, рузи вермәк, вәһј етмәк вә саир...кими васитә олмаға габилијјәти вар. Руһун гәбз олунмасындан өтрү өлүм мәләјини јолланыр, өлүләри дирилтмәкдән өтрү Сур чалыныр, рузи Микајилин васитәси илә верилир вә вәһји һәзрәт Ҹәбраил васитәси илә назил олур. Тәҹәллиси дә мәләкләрдән (Кәррубин) биринин васитәси илә тәһәггүг тапыр.”[10]

Бу изаһдан баша дүшүлүр ки, Аллаһ-тааланын даға тәҹәллиси һеч дә бу мәнада дејил ки, Аллаһ-таала өзүнү, јахуд нурундан даға ҝөстәрсин вә дағ да парчалансын вә ја зәлзәлә баш версин, јахуд Аллаһ-таала мөҹүзә ҝөстәрсин вә саир.. Неҹә ки, бәзи тәфсирләрдә Аллаһын тәҹәллиси бу мәналара да јозулмушдур.[11] Бәлкә дә Аллаһ-тааланын тәҹәллисиндән өтрү мәхсус васитә вар ки, бу тәҹәлли дә онун васитәси илә баш верир.

Имам Казим (әлејһиссалам) бујурур: “Аллаһ-таала илә јаратдыглары арасында мәхлугатдан башга һеч бир пәрдә јохдур.”[12]

   Бу сәбәбдән имам Сәҹҹад (әлејһиссалам) Аллаһ-тааланы гәлби јолла ҝөрмәк истәјир[13] вә бу ҝөрүшү, салеһ бәндәләрин вә Аллаһа-таалаја ашигләрин ҝөзләринин нуру кими мәналандырыр.[14]

    Әлавә әдәбијјат үчүн бах:

1.     Ҹавад Амули Әбдуллаһ, Гуран мөвзу үзрә тәфсири, ҹ.7; сәһ-135-156

2.     Земәхшәри, Тәфсир Кәшшаф, ҹ.2; Әраф сурәсинин 143-ҹү ајәсиндә

3.     Субһани Ҹәфәр, Илаһијјат, ҹ.2

4.     Шејх Сәдуг, Төвһид, “ҝөрмәк” фәслиндә олан мәсәләләр

5.     Әлламә Тәбатәбаи, Мәһәһәммәд Һүсјен, Әл-Мизан фи тәсирил-Гуран (јахуд, тәрҹүмәси), ајәнин шәрһи, ҹ.8

6.     Фәхр Рази, Әт-Тәфсирул-кәбир, ҹ.14; сәһ-227-249

7.     Мисбаһ Јәзди, Мәһәммәд Тәги, Гуран маарифи, сәһ.1-3,26-47, 88-96.

8.     Тәфсир Нүмунә, ајәнин шәрһи, ҹ.6; Бәгәрә сурәси, ајә,56, 155.