Please Wait
17065
O halda ki, Quranda yalnız bir ayə ona işarə etmişdir və sünnülər ki, Peyğəmbərin (s) yolunu davam etməkdə daha çox əhəmiyyət verirlər amma xumsu tanımırlar. Baxmayaraq ki, xums vermək sərvətin bərabərliyinə və cəmiyyətdə olan yüksək tələbə arasındakı fasiləni azaltmaqdır.
1. Qurani- kərimdə onun hpkm ayələri (əhkam ayələri) Quranın digər ayələrinə nisbət daha azdır o cür ki, Quranda yalnız ən vacib məsələlərə təharət, namaz, oruc, həcc və ... işarə olunmuş və onun ətraflı açıqlaması isə Peyğəmbər (s) və onu canişinlərinin öhdəsinə qoyulmuşdur. Mühüm vacib hökmlər oruc ya həcc kimilər Quranda çox az ayələrdə gəlmişdir ki, Qurani- məcid daha ətraflı onun hökmlərini açıqlamamışdır. Xums da bu cür hala malikdir.
2. Sünnülər xums ayəsi (Ənfal 41) barəsində ətraflı bəhs etmişdirlər və ixtiyarlarında olan rəvayətlər əsasında xumsun yalnız Peyğəmbərin (s) zamanında verilməsinə ixtisas vermişdirlər. bu gün sünnü firqəsində xums barəsində heç bir ixtilax yoxdur bəlkə şiəylə yalnız bəzi hökmlərdə ixtilafları vardır.
3. Seyyidlərə xumsun verilməsinin illəti budur ki, Allah Taala vacib zəkat və sədəqəni onlarda haram etmişdir. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, onların da arasında fəqir vardır Peyğəmbərin (s) ehtiramını saxlamaq və onların məsuliyyətini qorumaq üçün bəzi Haşimə məxsus büdcə qərar verilir və bu halda onlara xums almağa icazə verilir.
Xums İslamda vacib olan hökmlərdən biridir. Qurani kərim onun əhəmiyyətini açıqlayarkən imanla bir yerdə işlədir o cür ki, buyurur:
Bilin o şeylər ki, xeyir və gəlir əldə edirsiniz, onun beşdə biri, Allah və onun rəsulu (s) və onun yaxınları və miskin və yetimlər və onlar ki, yolda (səfər zamanı) qalmışdırlar (onlar üçün) dür, əgər Allaha iman gətirmisiniz və...[1]
Qurani kərim töhid, məad və Peyğəmbərlik barəsində olan ayələri təkrar və geniş şəkildə zikr (qeyd) etmişdir. Amma yalnız bəzi ayələr hökümləri açıqlamağa ixtisas verilmişdir. O cür ki, məşhurdur, əhkam ayələri Quranda beşyüz ayədir. Əlbəttə təkrar yerləri azaldsaq bu hesab aşağı olacaqdır.[2] Amma əhkam və fiqh məsələləri hər biri ayrı- ayrılıqda daha çoxdur. Bunun üçün də İslam məzhəbinin fiqh alimləri, digər şəri hökmlər ki, Quranda gəlmişdir Peyğəmbər (s) və məsum imamlardan əlimizə çatan rəvayətlərdən əldə edirlər.
Bəs fiqhin geniş əhkamı özünə ixtisas verməsini nəzərə aldıqda bir tərəfdən məsum imamlardan çatan fiqhin hər bir mövzusundakı rəvayətlər və başqa bir tərəfdən isə əgər Quranda xums kimi bir məsələ barəsində bir ayənin olması qeyri təbii sayılmır. Onun başqa hökmlərini məsumlardan əlimizdə olan mötəbər hədislərdən əldə etmək olar. O cür ki, oruc və həcc hökmlərinin vacib məsələləri Quranda üç- dörd ayədən artıq deyildir.[3] Bundan əlavə namazın bu qədər əhəmiyyət daşımasıyla, Quranda onun vacib hökmləri, qanun və şəraitləri barəsində işarə olunmamışdır və bütün İslam dinləri bu hökmləri rəvayətlərdən istifadə etmişdirlər. bununla belə tək bir ayədir ki, xumsun vacib olması barəsində İnfal Ənfal surəsində gəlmiş və ətraflı və daha yaxşı dəlalətlərə malikdir.
Mərhum Əllamə Təbatəbai bu ayənin təfsirində buyurur: "«غنم» و «غنیمت»" Ğənəm və qənimət ticarət, sənət və ya döyüş yolu ilə əldə olunan qənimətə deyilir.[4]
Baxmayaraq ayə döyüş qənimətlərinə işarədir, amma bunu yalnız bu mənaya ixtisas vermək olmaz.[5] Bəs ayənin ümumi mənası vardır və ayənin zahirindən bunu başa düşmək olar ki, nəzərdə tutulan hökm hər bir şeyə deyilir ki, qənimət hesab olunsun; baxmayaraq ki, döyüşdə əldə olunan qənimət kafirlərdən olmasın və mədən, xəzinə və mirvaridlər ki, qəvvaslar dənizlərdən əldə edirlər və... bunun kimi qənimətlər əldə olunur. İmam Cavad (ə) buyurur: Qənimət və sərmayələr (hər növ xeyir və gəlir) ki, sizin əlinizə çatır onun xumsunu vermək vacibdir. Sonra isə o həzrət xums ayəsini oxudular.[6]
Baxmayaraq ki, ayədə yalnız qənimətlərdən söhbət açılmışdır amma İmam (ə) onun təfsirində gəlirləri də əlavə etmişdir. Mərhum Əllamə Təbatəbai deyir: ...O ki, xums yalnız döyüşlərdə əldə olan qənimətlərə məxsus deyil, mütəvatir (çoxlu) hədis və rəvayətlərdən istifadə olunur.[7]
Amma (ذی القربی) zil- qurba yaxınları və qohumları mənasını daşıyır, amma bu ayədə məqsəd, Peyğəmbərin (s) yaxınları və ya o cür ki, bir başa rəvayətlərdən istifadə olunsun onlardan məxsus şəxslər nəzərdə tutulmuşdur.[8]
Sünnü mənbələrində də çoxlu rəvayətlər vardır ki, Peyğəmbərin zamanında xums bölünmüşdür və həzrət həyatda olduğu vaxtara qədər ona rəvayət etmişdir, Suyuti, ibni Şəbihdən və o da Cubeyr ibni Mətəmdən rəvayət edir:
Allahın rəsulu (s) zil qurba səhmiyyəsini Bəni Haşim və Bəni Əbdul Müttəlib arasında böldü, bu vaxt mən və Osman ibni Əfvan o həzrətə yaxınlaşıb ondan pay istəyib dedik: Aya Bəni Müttəlibdən olan qardaşlarımıza pay verirsən bizə varmirsən? O halda ki, qohumluq dərəcəsində biz onlarla bir rütbədəyik? Buyurdu? Onlar istər cahillik dövründə istərsə də İslamda heç vaxt bizdən ayrılmamışdırlar.[9]
Sünnü məzhəbinin bütün fiqh kitablarında xumsdan bəhs olunmuşdur, bəziləri zəkat bəhslərindən sonra, bəziləri isə cihad hökmlərindən sonra ondan bəhs etmişdirlər.
Qazi ibni Roşd (hicrinin 595) Sünnü məzhəblərini açıqladıqdan sonra xums barəsində deyir: Əlbəttə səhabə (sünnülər) arasında ixtilaf vardır ki, zil- qurba kimlərdir? Bəziləri deyir məqsəd yalnız Bəni Haşimdir və bəziləri isə deyirlər Bəni Haşim olmaqla Bəni Əbdül- Müttəlib də nəzərdə tutulur, o ikinci nəzəriyyəni təyid etmək üçün Cübeyr ibni Mutəmin rəvayətini dəlil gətirir.[10]
Bəs məlum olur ki, xums şiənin ixtira etdiyi bir şey deyil bəlkə yalnız bu fərq orada var ki, şiə bu ayənin davamlı olaraq hökmünə əməl olunmasını iddia edir. Çünki Peyğəmbərin qohum- əqrabası davamlı olaraq həyatda yaşayırlar və onların da arasında fəqir və miskin vardır. Baxmayaraq ki, Şafei sünnü məzhəblərindən bir tayfanın rəhbəridir, buna qaildir ki, yaxınların xumsu Peyğəmbərin (s) vəfat etməsiylə aradan getmir.[11]
Amma xumsun verilməsinin və onun yarısının onlara ixtisas verilməsinin fəlsəfəsi:
Mümkündür xumsu verməyin bir çox hikmət və illətləri olsun ki, burada onlardan bəzilərinə işarə edirik:
- Hər cəmiyyətdə onun rəhbər və İmamı İlahi dinin qorunub saxlanması, İslam hökmlərinin icra olunması və ölkənin qanunları üçün büdcəyə ehtiyacı vardır ki, təmin olunmalıdır.
İslam Peyğəmbəri (s) və ondan sonra məsum İmamlar (ə) və qeybət dövründə şiə fəqihləri ki, İmamların canişinidirlər, cəmiyətin rəhbəri olaraq, cəmiyyətdə olan fəqirlərə, məscidlərin tikiləsinə və ordunun taranması üçün büdcəyə ehtiyacları vardır ki, xumsun verilməsi nəticəsində bu büdcələr təmin olur.
Məsum İmamlar (ə) buyurur: Xums, İlahi dinin payidar olması üçün bizə köməkdir.[12]
- Xums, insanın inkişaf və kamilliyi kimi hesab olunur, xumsun verilməsi əlbəttə Allah yolunda və dünyadan əl çəkməklə öz vəzifəsini yerinə yetirmiş və günahlarını təmizləmişdir bəs nəticədə kamilliyə doğru yol açmışdır.[13]
Seyyidlərə məxsus olmasının illəti barədə demək lazımdır: Xums və zəkat İslamın maliyatlarındandır ki, İslam cəmiyyətinin çətinliklərini aradan qaldırmaq və ədalətlə bölünməsi İslam hakimiyyətində qərar verilmişdir. "Xums və zəkat arasında olan mühüm fərq bundan ibarətdir ki, zəkat, İslam cəmiyyətinin ümumi əmvalı hesab olunur, bunun üçün də onun sərf olunması yalnız bu hissədə olmalıdır, amma xums o maliyyatlardandır ki, İslam hakimiyyətinə məxsusdur; yəni İslam hakimiyyətinin idarə olunması bu büdcədən təmin olunur. Seyyidlərin zəkatdan məhrum olduqları üçün, bir sözlə Peyğəmbərin (s) yaxınlarının bu hissədən kənar olduqları üçündür və müxaliflərin əlində bəhanə olmasın ki, desinlər Peyğəmbər (s) ümumi əmvalı öz qohumlarının ixtiyarında qoymuşdur, amma başqa bir tərəfdən ehtiyaclı olan seyyidlərdə bir yolla təmin olmalıdırlar. Əslində xums seyyidlər üçün üstün bir dərəcə sayılmır, bəlkə bir növ onları, kənarlandırmaq, onun üçün ki, bir çox məsləhətlər əsasında ki, heç bir pis fikir meydana gəlməsin.[14] Aya inanmaq olar ki, İslam Bəni Haşimdən başqa işləməyə qüdrəti olmayanları və yetimlərin fikrində olmayıb onların illik məxariclərini zəkat yoluyla təmin etməsin, amma Bəni Haşimdə olan ehtiyac sahiblərini heç bir təmin etmədən diqqət etməsin?
Bəs xums qanunu seyyidlər üçün cəmiyyət arasında heç bir imtiyaz və üstünlük dərəcəli əhəmiyyət hesab olunmur və maddi nəzərdən də digər fəqirlər üçün nəzərdə tutulan zəkatdan heç bir fərqi yoxdur. "Əslində iki sandıq vardır: Xums və zəkat sandığı, ehtiyacı olanlar yalnız haqları vardır bu sandıqlardan birindən istifadə etsinlər, o da bərabər şəkildə. Yəni bir illik ehtiyacı qədər".[15] Seyyid olmayan fəqirlər zəkat sandığından və fəqir seyyidlər isə xums sandığından bəhrələnirlər. fəqir seyyidlərin haqqı yoxdur zəkat sandığından bir şey istifadə etsinlər.
[1] - Ənfal surəsi, ayə 41.
«وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ...»
[2] - Kənzul- irfan, təshih Əqiqi bəxşayişi, səh 29.
[3] - Kənzul- irfan, təshih Əqiqi bəxşayişi, səh 179 – 242.
[4] - Əl- mizan təfsirinin tərcüməsi, cild 9, səh 118.
[5] - Əl- mizan təfsirinin tərcüməsi, cild 9, səh 120.
[6] - Vəsailüş- şiə, cild 6, bab 8. " ابواب ما یحب فیه الخمس"cild 5.
[7] - Əl- mizanın tərcüməsi, cild 9, səh 136- 137.
[8] - Əl- mizanın tərcüməsi, cild 9, səh 118.
[9] - Əl- durrul- mənsur, cild 3, səh 186 götürülmüşdür: Əl- mizan cild 9, səh 138.
[10] 382- 383. - Bidayətul- Müctəhid, İbni Roşd. Əl- cihad kitabı, səh
[11] - Bidayətul- Müctəhid, İbni Roşd, əl- cihad kitabı, səh 382.
[12] - Porseşha və pasoxha, cild 10- səh 32. (xums hökmləri).
[13] - İmam Rza (ə) buyurur: " ان اخراجه (خمس) مفتاح رزقکم و تمحیص ذنوبکم." Xumsu vermək ruzini cəlb etməyin kilidi və günahların bağışlanmasına vasitədir.
[14] - Nümunə təfsiri, cild 7, səh 184.
[15] - Həmin, səh 183.