Plüralizm, çoğulculuk manasındadır (çoğul: plural) Bu deyimin din felsefesi, ahlak felsefesi, hukuk, siyaset ve… gibi alanlarda farklı kullanımları vardır. Ama hepsinin ortak yanı çoğulculuğu tekelciliğe (Exclusivism) tercih etmeleridir[1]. Dinsel plüralizm; kurtuluşun bir tek dine özel olmadığı ve bütün dinlerde hakikatin ve kurtuluşun var olduğuna inanmaktır. Netice itibarıyla insan hangi dine uyarsa uysun kurtuluş ve saadete ulaşabilir. Bu anlayışa göre dinler arasındaki hak - batıl savaşı sona ermeli ve dini savaşlar ve çekişmelerin yerini gönül birliği almalıdır[2].

Dini Plüralizmin Kısa Tarihçesi

Dini plüralizm ilk olarak Hıristiyan âleminde, yakın tarihte Jhon Hack (d.t.1922) tarafından gündeme getirilerek propagandası yapılmıştır. O şöyle diyor:

Fenomen bilim açısından dini çoktancılık terimi sade bir şekilde şöyle tarif edilebilir: Dinler tarihi onların her birinin birçok sünnet ve ayrıntıları sergilediğinin göstergesidir. Felsefi açıdan bu terim, sünnetler (gelenekler) arasında özel bir ilişkiyi savunan görüşü ifade eder.

Bu terim şu görüşü ifade eder ki büyük dinler, gizli ilahi hakikat hakkındaki farklı çıkarımlardır[3]. Başka bir yerde de şöyle denmiştir:

“Farklı dinler, dini tecrübenin değişik akımlarıdır ki her birisi insanlık tarihinin belli zamanlarında ortaya çıkmış ve belli bir kültürel ortamda kendi bilincini ortaya koymuştur.”[4]

Çoğulculuk; dinler arasında, her din hak bilmek şeklinde algılanabilir veya her birinin haktan nasibinin olduğu söylenebilir veyahut da dinlerin kendisinde, mezhepleri hak bilme şeklinde yorumlanabilir. İslam dini içerisinde ki Sünnilik ve şialığı buna örnek olarak verebiliriz ki her birisi kendisini halis İslam olarak tanıtıyor. Ancak pluralizin açısından her ikisi de hak üzere olabilir. Ya da diyebiliriz ki her ikisinde de hakkın bazı yansımaları vardır. Daha açık bir deyişle dinsel çoğulculuğu; dinler arası çoğulculuk ve dinin kendi içinde ki çoğulculuk diye ikiye ayırabiliriz.

Dinsel Plüralizmdeki Temel Akımlar:

Dinsel pluralizimle ilgili birçok akımlar ortaya çıkmıştır ki onların bazılarına işaret edeceğiz:

Birinci Akım: Dinin kabuğuyla içi/beyni arasında fark gözeterek dinlerin beyin veya cevher dediğimiz kısmını ön plana çıkartıp kabuk kısmını göz ardı etmek. Bu anlayış da dini öğretiler özelliklede ibadet ve ahkamla ilgili olanları dinin kabuk kısmı olarak algılanır.

İkinci Akım: Bu anlayış, vahiysel tecrübe ve dini tecrübe üzerinde durur ve dini, bir deneyim haddine indirger. Dini tecrübe anlatım ve ifade sahasında ön yargılar, kültürel ve bilgisel alt yapı gibi değişik sebeplerin etkisiyle çeşitlilik arz eder. Dinlerdeki çeşitlilik gerçekte, dini tecrübelerin değişik kültür aynasındaki yansımalarıdır.

Üçüncü Akım: Bu akım daha çok insancıl bir eğilim sayılır. Bu anlayışa göre dinler metafizik ve lahuti meseleler yerine ortak dünyevi konulara ve toplumsal yaşamın gereklerine eğilmeli ve metafizik ve lahuti meselelerini kendilerine saklamalıdırlar.

Dördüncü Akım: Bütün dinler ortak mesaja sahiptirler ve az bir tahik ve incelemeyle aralarındaki ihtilaflar ortadan kalkacaktır. Dinler arasındaki ihtilaflar gerçekte yorumlama ve anlatım farklarından kaynaklanan ve gerçek olmayan ihtilaflardır.

Beşinci Akım: Bu akım hakikatin özüyle bizim yanımızdaki hakikatin farkına dayalıdır. Özü itibarıyla bir hakikat vardır ama bu hakikata tam olarak kimse ulaşamamıştır ve bizim düşünce kabiliyetimiz ona tam olarak ulaşmaktan acizdir. Ancak bizim yanımızdaki hakikat o, gerçeğin görünen kısmıdır. Dinler, insanların kutsallıkla yüz yüze gelmeleri ve bu kutsallığın değişik zamanlar ve kültürler kalıplara dökülmesi sonucu çoğalmasıdır. Diğer taraftan Allah Teala etkili bir irtibat icat etmek için, kendi mesajını her milletin kendi zaman ve kültürüyle uyumlu bir kalıba dökmüştür.

Yukarıda zikredilen akımlarla ilgili kısaca şöyle diyebiliriz: Onların hepsi ciddi eleştirilerle karşı karşıyadırlar. Gerçi onlardan bazıları (birinci akım gibi) bazı doğru yorumlara sahiptirler ki bu konuda daha geniş inceleme yapmak için ilgili kitaplara müracaat edilmesi gerekir.

Altıncı Akım: Bu görüş, hermonotik eğilimli olup yorumcuyu merkez edinen bir yapıya sahiptir ve yorumcunun metni anlamada, ön kabullerinin ve bilgilerinin derin etkisine inanır. Bu görüşe göre yazar ve konuşmacı da aynı yorumcu gibidirler. Yazarlık fonksiyonu, metin yazıldıktan sonra kaybolur. Bu anlayışa göre metin kendiliğinden herhangi bir manayı anlatmaz. Yorumcu kendi ön kabullerine ve bilgilerine dayanarak metine özel bir mana yükler. Başka bir deyişle metindeki mana aynı mum gibidir. Yorumcunun zihin yapısı ve bilgileri o muma özel bir şekil verir. Buna göre metin, her hangi bir manayı kendinde taşımaz. Metin, müfessir ve muhatabın ona yükleyeceği manaya muhtaçtır.[5]

Bu Akımın Eleştirisi:

Plüralizmin ve Hermonotikin kesişme noktası olan altıncı akım bir takım eleştirileri de beraberinde getirmiştir ki onlardan bazılarına kısaca değineceğiz:

İnsanların anlamaları, genel konuşma kurallarına tabidir ve bütün normal insanlar bu kurallar çerçevesinde konuşup anlaşırlar. Anlama ve anlaşmada; konuşanın veya yazarın durumu, kelimelerin dizilişleri, seçilen dil (sembolik, alaycı şaka, ciddi…) ve konuşmacının sözlerinden belli bir manayı irade etmesi gibi bir takım kurallara dikkat edilir ki yorumcu merkezli düşünenler dahi bu kurallara dayalı hareket etmek zorundadırlar. Elbette bir metin bir meseleyi bildirdiğinde, şartlar ve karineler göz önünde bulundurularak o metin anlaşılmaya çalışılmalıdır. Dini metinler; nasih ve mensuh, genel ve özel içerikli hükümler, mutlak ve kayıtlı hükümler ve benzerlerini içerdiklerinden dikkatli bir şekilde incelemeye tabi tutulmalıdırlar. O zaman bir metni anlamada; yazarın dilini bilme, sözlü ve sözsüz karineleri dikkate alma gibi bir takım ön kabullere ihtiyaç vardır. Ancak muhatabı metninden uzaklaştıran ön kabulleri, metni anlama şartları arasına sokmaktan kaçınılmalıdır.[6]

Pluralizmin Eleştirisi:

Dinsel pluralizimle ilgili bütün eleştirilerin yanı sıra şu bilinmelidir ki biz Müslümanların inancına göre İslam dinin hak oluşuna dair akla uygun yeterince delil mevcuttur. Bunca delilin yanında bütün dinlerin aynı olduğu görüşünü kabul etmek doğru değildir. Bu delillere örnek olarak; İslami öğretilerin akla uygunluğu ve arasındaki uyum, İslami kaynakların senetli olması, Müslümanların kutsal kitabı kur’anın tahrif edilmemiş olması, Kur’an’ın mucize oluşu ve kendisi gibi bir kitap getirmeye getirmekle meydan okuması , hükümlerdeki kapsamlılık ve kullanıma elverişlilik gibi konuları örnek olarak vermek mümkündür.

Bunların hepsinden daha önemli olan İslam’ın son din oluşu meselesidir ki bu durumuyla bütün din ve şeriatları ortadan kaldırmıştır.[7]

Dinin Değişik Algılanmaları:

Dinin değişik algılanmaları teorisi veya hermonotik, dini araştırma alanlarından bir diğeridir ve bu görüşe göre her yorumcunun ön yargı ve bilgileri dini metinleri anlamasında tesir bırakmaktadır. Dinin değişik algılanmaları teorisiyle ilgili değişik akımlar vardır ki aşağıda kısaca onlara değinilecek:

1) Şlayır Maher’in Görüşü: Hermonotik, müfessirle metin arasındaki zaman farkından kaynaklanan yanlış yorum ve yanlış anlamamayı önlemeyi gören bir yöntemdir.

2) - Deltay’ın Görüşü: Hermonotik, doğal bilimlere karşı davranış bilimlerini için bir altyapı sayılır Ona göre, tarih, yorumcunun yorumunu etkiler.

3) - Haydiger’in Görüşü: Hermonotik, anlamanın mahiyetini ve onu meydana getiren şartları açıklamaktan ibarettir. O, hermonotiği, yöntemden felsefeye çevirmiş ve varlık bilme temeline dayalı olarak onu, anlamanın mahiyeti ve anlamayı icat eden şartları açıklama olarak telakki etmiştir.

4) - Gadamer’in Görüşü: Hermonotik, ufukların birleşimidir. O, Haydigerin, varlık bilim anlayışını bilgi bilime çevirmiş ve gerçekte, “anlamanın varlığını bilme” olarak onu sunmuştur. Gadamerin hermonotiği, daha çok anlamanın merhalelerini açıklar ve bu anlamanın, doğruluğu ve yanlışlığı ya da itibar edilebilir olması veya olmaması meselesine pek dikkat etmez.

Onun açısından yorumcunun zihni; bilgiler, beklentiler, kabuller, sorular ve ön yargılarla doludur ki bunlar okuyucunun ufkunu oluşturan unsurlardır. Bu ufuk ve bakış açısı devamlı yorumcuyla birlikte hareket eder ve devamlı olarak; dünyaya, eşyaya ve metinlere müracaat ederek, denge ve değişime uğrar. Yorumcunun işi, bakışları birleştirmektir. Daha açık bir tabirle, yorumcunun anlama ufkuyla metinin ufkunu buluşturmaktır. Hermonotiğin işi de, bu ufukları birbirleriyle birleştirerek metinle yorumcuyla arasında iletişim kurmaktır. Anlayışlardaki farklılık, ön kabuller ve ufuklardan kaynaklanmaktadır.

Gadamere göre, bütün açıları ve ufukları yansıtan mutlak bir görüş yoktur. Her anlayış ve tefsir, özel bir bakış açısıyla ortaya çıkmaktadır. Bundan dolayı tarafsız bir yorum mümkün değildir ve hiçbir tefsir kesinlik arz etmez. Gadamer’in hermonotik bakışında gerçekte, metin sahibinin niyetini keşfetme diye bir dert yoktur. Çünkü metni, yazarın zihninin tecellisi olarak görmemek gerekir.[8]

Gadamerin Görüşünün Eleştirisi:

Kelami ve felsefi tartışmalarda son yıllarda Gadamerin görüşüne ilginin artmasından ve diğer akımlardan daha fazla tesir bıraktığından dolayı, bu görüş daha fazla önemi haizdir. Bu sebeple Gadamerin görüşüne yapılan bazı eleştirilere değineceğiz:

Evvela, hangi delile dayanarak metni anlamı ve yazarın maksadını göz ardı ediyor ve bilerek ondan gaflet ediyoruz? Acaba yorumcu, kendi zihnindeki ölçülerle yazarın zihnindeki ölçüleri ayırt etmek için çaba sarf edemez mi?

İkinci olarak, Gademerin anlayışına göre apaçık bir göreceliğe /nisbiyetçiliğe ulaşırız ve doğru anlayışla yanlış olanı ayırt eden hiçbir ölçü kalmaz. Gerçekte bu görüş, Kantın nisbiyyet/görecelilik teorisinin bir benzeridir.

Üçüncü olarak, Gadamerin görüşünün kapsamlılığını eleştirmek mümkündür. Ayrıca ön kabuller, ön yargılar ve adetlerin etkisinden kurtulmak imkan dahilindedir.

Dördüncü olarak, Eğer her anlama, bir ön kabule muhtaç olursa o ön kabulün kendiside başka bir ön kabule muhtaçtır. Buda devr veya teselsülü gerektirir.[9]

Din hakkındaki Değişik Algılamalarla İlgili Bazı Noktalar:

Şu ana kadar hermonotik ve din hakkındaki değişik algılamalarla ilgili açıklamalarda bulunduk ve değişik akımlara kısaca değindik. Günümüz düşünürlerinde geniş yankı bulan Gadamerin görüşü hakkında da bir takım meseleleri açıkladık. Ancak konunun açıklığa kavuşması için bazı noktalara değinmemiz gerekiyor:

Birinci Nokta: Gerçi “Dinden değişik algılamalar” meselesi büyük oranda modern felsefedeki hermonotikten alınmıştır, ancak tefsir, tevil ve metin anlama konuları İslami ilimlerde çok eski bir geçmişe sahiptir. Hermonotikle ilgili konuların İslami ilimlerde; özelliklede tefsir, usul ve teorik irfanda var olduğunu söylemek mümkündür. Konuya örnek olarak; akli, nakli, remzi, şuhudi, kur’anın kur’anla veya ayetin ayetle kur’anın reyle tefsiri tefsiri gibi tefsir yöntemleriyle, elfaz bahisi ve metinlerin zahirlerini anlama yöntemlerini ve benzerlerini zikredebiliriz.

İkinci Nokta: Mukaddes dini metinler, Müslümanların kültürlerinin yapılanmasında ve değişik İslami ilimlerin oluşumunda çok önemli role sahip olduğundan (veya olması gerektiğinden) şöyle diyebiliriz: Anlama ve metinlerden çıkarım yapmayla ilgili teori ve yöntem üretme, çok özel öneme sahip kelemi konulardandır. Bundan dolayı, dinden değişik algılamaların yapılabileceği görüşüne inanmak ve benzeri akımlar, birçok çatışmaların bu alanda icat olmasına sebebiyet vermiştir. Son yıllarda bir takım Arap ve Acem düşünürlerde kendini gösteren bu düşünce akımları genellikle H.G. Gadamer’in etkisiyle ortaya çıkmıştır. Bu düşünürler, felsefi hermonotiğin temel kaide ve yöntemlerini; kur’an, hadis ve dini anlamada kullanma çabasına girmişlerdir. Bu düşünürlerin iddialarını özet olarak şöyle sıralayabiliriz:

1. Şeriat ve dini metinler konuşma ve ifadeye sahip değillerdir.

2. Yorumcuların ve muhatapların zihinlerinden ve nesnel alemden kaynaklanan ön kabuller, metinleri anlamada tesir bırakırlar.

3. Dinin gerçeği ve özü hiçbir müfessir tarafından anlaşılamaz

4. Katkısız ve arı bir anlayış yoktur. Biz her zaman hakla batılın karışımıyla karşı karşıyayız.

Üçüncü Nokta:Yukarıda adı geçen düşünürlerin birçoğu, dinden değişik algılamalar hakkında değerlendirmeyi mümkün kılacak net ölçütler ortaya koyma meselesine gereken önemi vermemişlerdir ve doğru yorumu yanlış olandan ayırt etmeye yarayacak bir çalışma ortaya konulmamıştır. Başka bir ifadeyle, bu akımlarda, bütün anlayışlar bir birleriyle eşit değere sahiptir. Oysa dini kaynaklara ve yaygın olan görüşlere göre, müfessir kendi bakışıyla yazarın bakışı arasındaki farkı netleştirmek için çaba harcamalı ve belirlenmiş ölçülere dayanarak kendi görüşünün sağlıklı olduğunu ve yazarın anlayışıyla uygunluk arz ettiğini göstermelidir. Aksi takdirde bu yeni akımlar, dini anlamadaki nisbiyete/göreceliliğe ilave olarak dini anlama yöntemlerinde ki nisbiyeti de beraberlerinde getirirler.

İslam âlimlerinin görüşüne göre, eskiden beri dini metinler hakkında farklı çıkarımların yapılması inkar edilemez bir gerçektir. Ama bu farklı çıkarım ve ihtilaflar belli kurallar çerçevesinde gerçekleşir ki bu kuralların birçoğu bizzat dini metinler tarafından belirlenmiştir. Buna göre “anlayışta içtihat”; kendi görüşüne göre hareket etme ve kendi şahsi zihniyetini zorla dini metinlere yükleyerek onları meşrulaştırma demek değildir.

Dördüncü Nokta: Söylediklerimiz göz önünde bulundurularak, felsefi hermonotik ve dinden değişik algılamalar teorisini destekleyenleri “müfessir merkezci” bir teori olarak adlandırabiliriz. Bu açıdan baktığımızda, İslam alimlerini; çalışmalarında konuşmacının (Allah veya meleklerinin) maksadını aydınlatmak istediklerinden “Müellif merkezci” tanımlayabiliriz. Bu anlayışa; müfessir metin (kur’an ve sünnet) vasıtasıyla konuşmacının niyetini keşfettiğinden “metin merkezci” de diyebiliriz. Metin ve müellif merkezci anlayışta müfessirin bütün çabası, önündeki metinin yazarının maksadını keşfetmektir. Bu keşifte ona yardımcı olabilecek her türlü kural ve kaideden yardım alır. Bu kaidelere örnek olarak; sözlü karine ve şahitler, bilinmesi gereken zaruri ön bilgiler; konuşmacının dilinin kurallarını bilme gibi, dil kuralları; umum ve husus, mutlak ve mukayyat, mücmel ve mübeyyen, metinin söyleniş sebebi ve benzerlerini saymak mümkündür.

Buna göre müellif merkezcilik, bütün ön kabulleri yok saymak demek değildir. Gerçi bazı ön kabuller müfessirin kendi zihniyetini metine zorla yüklemesine ve re’ye dayalı tefsire de yol açabiliyor , ancak bir takım kaçınılmaz ve gerekli ön kabuller de vardır. Örneğin;

1. Gramer bilgisi gibi metinden hakiki manayı çıkarmak için gerekli olan ön kabuller.

2.İnançsal ve kelami ön kabuller. Örneğin; Allahın hikmeti, sözlerinin doğruya yöneltici olması, kur’anın konuşan ve açıklayıcı olması, kitap ve sünnetin hüccet/delil olması ve…

3.Muhatabın zihninin soru üretmesine ve metinin yeni boyutlarını araştırmasına sebep olacak ön kabuller.

Beşinci Nokta: Son olarak mutlaka şu soruyu cevaplamalıyız ki metni anlamada belli kurallara uyulmasına rağmen niçin farklı görüş ve içtihatlar ortaya çıkmaktadır?

Cevap olarak kısaca şöyle denebilir: Bu ihtilafların bazıları, şekilsel olup açıklama tarzlarındaki farklılıklardan kaynaklanmaktadır ki bu tip farklılıkları bir birlerinin tamamlayıcısı olarak görmek gerekir. Örnek olarak birbiriyle çelişen fıkhi fetvaları verirsek, bu ihtilafın kaynağı; iki ayrı zaman, iki ayrı şart, iki ayrı durum veya konularının farklı olması olabilir ki eğer dakik bir şekilde konu incelemeye tabi tutulursa ihtilaf tamamen ortadan kalkabilir. Başka bir deyişle bu ihtilafları gidermek farklı görüşleri uzlaştırmak mümkündür.

Bazen de ihtilafın sebebi; düşünür, araştırmacı veya müfessirin ilmi derinliğidir. Başka bir tabirle, müfessirlerin zihinlerindeki sorulardan kaynaklanmaktadır. Müfessir, değişik açı ve merhalelerle ilgili soruları mukaddes metinin huzuruna götürdüğünde, kur’anın kapsamlılığı, değişik açılara sahip oluşu ve batini manaları taşıyor olması farklı cevapların ortaya çıkmasına sebep oluyor. Gerçekte bu cevapların hepsi bir birbirlerinin tamamlayıcısı durumundadırlar ve aralarında çelişki söz konusu değildir.

Elbette bazen dini metinleri algılamadaki ihtilaf şekilsel değil hakikidir. Bu tip ihtilafları ortaya çıkaran sebepleri şöyle sıralayabiliriz:

Dilbilgisi kurallarını dikkate almama veya yanlış anlama. Örneğin: Metinde yer alan istisnalara ve kayıtlara dikkat etmeme gibi. İstidlal ve mantık kurallarını doğru uygulamama, tefsirde dar bakışlılık ve konuşmacının genel bakışlarının göz ardı etme, akli karineleri gözden kaçırma, senedi bilmek için yeteri kadar araştırmanın yapılmaması dirayet ve rical gibi ilimlerden yararlanmamak.

Netice itibarıyla, bir dinden veya bir metinden, kurallara uygun hareket edilse de kısıtlı olarak bir takım ihtilafları çıkarımların yapılabileceği inkar edilemez bir gerçektir. Hatta bazı durumlarda kaçınılmazdır. Ancak bir metni anlamak için gerekli uzmanlık ve salahiyete sahip olmayan kişiler de din hakkında yeni bir yorumla ortaya çıkabilirler bu durumda onların iddialarının doğruluk veya yanlışlığını ancak din alanındaki uzmanlar gerekli bilgiye sahip kişiler belirleyebilirler.[10]

Sonuç:

Pluralizm ve dinden değişik algılamalar teorisini açıklayarak, bu iki bakış teorinin dini araştırmalar alanında iki farklı kategoriye aittirler. Son yıllarda bu iki teori yeni kelam ilminin iki yeni konusu olarak karşımıza çıkmış bulunuyor

Bu iki düşüncenin buluşma noktası, pluralizimin hermonotik eğilimidir ve biz onu pluralizimdeki altıncı akım olarak tanıttık ve onunla ilgili eleştirilerimizi de beyan ettik.

Son olarak şunu hatırlatmalıyız ki pluralizim ve hermonotik konuları çok geniş araştırmaya ihtiyaç duyan konulardır ki isteyenler bu konuyla ilgili daha geniş kitaplara başvurmalıdırlar.

Daha fazla bilgi için müracaat edilecek kaynaklar:

1. Hadevi,Tahrani, Mehdi, İçtihadın Kelami Kökenleri.

2. Suruş, Abdulkerim, Müstakim Sıratlar.

3. Abdurresul Bayat ve Diğerleri, Kelimeler Sözlüğü

4. Rahimpur, Azgadi, Hasan, Eleştiri Kitabı, 4. sayı.

5. Müçtehdi şebusteri, Muhammet, Hermonotik, Kur’an, Sünnet.