Hermonotik kavramı

Hermonotik, Antik Yunan Tanrısı ‘Hermes’ kelimesinden türemiştir. Hermes sınırların ilahesi ve insanlar ile tanrılar arasında bağ kurucu, konuşmanın yaratıcısı ve tanrıların isteklerini insanlara yorumlayanıdır. Bu nedenle hermonotik, lugatte ‘yoruma bağlı’[1] demektir. Istılahta ise ‘metnin yorumu’ ve onu anlamak hakkında ki konuların bütününe denir.[2]  

Ama ‘yorum’[3] ve ‘metin’ bu ibarede ne manaya gelmektedir? Tefsir, kastedilen manayı anlamak, söyleyenin maksadını keşfetmek ve açıklamaktır. Tefsirin ‘Te’ville’ farkı vardır. Zira tevil, mananın köklerinin ve sözün manalarının keşfidir. Bu ibarede ‘metin’, ardında bir konu ve mefhumun olduğu her şeyi kapsamaktadır. Bu yüzden sadece yazıyı değil, söz, resim, müzik, sinema vb. gibi sanat eserlerinide içine almaktadır. Bazen      -Heidegger’in yazılarında da görüldüğü üzere- ‘metin’in manası o kadar geniştir ki, gerçek alemide içermektedir. İşte hermonotik buradan itibaren artık tefsir alanından çıkarak felsefe ve varlığı tanıma alanınada girmektedir.

Bu yüzden, metnin tefsirine ait olan her konu, yine yazarın amacını ve metnin nihai manasını keşfetmek yönünde kaide ve kurallar veren veya böyle şeyleri inkar eden her şey hermonotikin alanına girer. Bu mana hermonotikin genel manası ve tefsirin bütün dallarını kapsamaktadır. Bu açıdan bakıldığında, İslami alanda yaygın olan ilm-i usul’un Lafızlar konusuda -başlı başına bir ilim şeklinde olmasa ve ilm-i usul’un diğer bir çok konularının yanı sıra işlense de- hermonotikin alanına girebilir. Hermonotik bu ıstılahta gerçekte metinlerin ortaya çıkmasıyla ortaya çıkmış ve insanlık kültürünün geçmişi kadar bir geçmişi vardır.

Ancak günümüzde ‘klasik hermonotik’ denilen, kendisini bağımsız bir ilim gibi gösteren ve batıda da bu isimle tanınan şeyin fazla bir geçmişi yoktur ve son birkaç yüzyılda ortaya çıkmıştır.

Belirtmek gerekir ki, bazen hermonotik kelimesi -özellikle günümüz kültüründe- belli bir tefsir ekolü için kullanılmakta, diğer tefsir ekolleri hermonotik diye tanıtılmamaktadır. Konuların özü ve neticelerin özeti bu ekolde şöyledir: Bir metinin kültürlerde ve sünnetlerde değişik göstergeleri vardır ve o kültüre uygun mesajları muhataplarına vermektedir. Gerçekte muhatapların, zihni ortamları ve onların kültürel şartları metine mana vermektedir. Bu yüzden metinden kim, neyi anlarsa anlasın onun kültür ortamıyla uygun olursa doğru olacaktır. Muhtemelen muhatap, yazardan da öteye geçer ve metini daha derin bir şekilde anlayabilir! Bu ıstılahın hermonotikteki başlangıç noktası ve bu ekolün onda ortaya çıkması miladi 19. y.y’ın sonlarında ve 20. y.y’ın başlarında olmuştur. Bu ekol Gadamer’in görüşlerinde doruğa ulaşmış ve günümüzün batı dünyasında oldukça fazla taraftarı vardır.

Bütün bu ıstılahları ele almak, bu kısa yazıya sığmayacağından onlara işaret etmekle yetinecek ve Hermonotik konusunu muteber kitaplara havale edeceğiz. Bu arada ‘Mebani-i Kelami-i İçtihat’ adlı kitabın bu alanda önemli bir yeri vardır.[4]  

Metinin yorumu şu varsayıma dayalıdır: Bir metini veya sözü okumak ve duymak, onların kelime ve cümle anlamları bilinse de o metin ve sözün içinde sakladığı şeyi açığa çıkarmaz. Bu saklı şey, yanlızca tefsirle aydınlığa kavuşur.[5]  

Her metinin manasında bir gerçek saklıdır. Onun tefsirle ortaya çıkarılması gerekir. Gerçekte metin, tefsirle konuşur.[6]

Metinlerin tefsiri için, beş mesele tefsirin giriş ve dayanakları olarak belirlenmiştir ki kısaca şöyledir:

1-Yorumcunun ön yargısı veya ön bilgisi: Yani müfessir ve araştırmacının bir ön yargısı veya ön bilgisi vardır. Bu konu sadece metinlerin tefsirinde değil, her ilmi araştırmada geçerlidir. Onlar olmadan metinin tefsiri veya ilmi araştırma mümkün olmaz.

2-Yorumcunun hidayet edici beklenti ve alakaları: Müfessiri, metinden soru sormaya ve onu anlamaya zorlayan şahsi alaka ve beklentileri, metini anlamanın girişi ve temel dayanaklarıdır. İnsan her soruyu alaka ve belli bir beklentiden dolayı sorar. Bu alaka ve beklenti, sorusunun temel dayanakları olan ön bilgileriyle mutlaka uyumludur.

3-Tarihten soru: Tarihten soru sormak demek, metni ortaya çıkaranın bunu neden yaptığını ve muhatapların anlamasını istediği şeyi sorgulamak demektir. Bu merhalede tarihi araştırma yapmak bazı meseleleri açığa kavuşturur. Örneğin, hangi ilgi ve beklenti yazarı metni yazmaya sevketmiştir? Hangi vaziyette ve tarihi şartlarda konuşmuştur? Muhataplarının durumu ve tarihi şartları nasıldı? vb. şeyler.

4-Metnin merkez manasını keşfetmek: Yani, bütün konuların etrafında döndüğü asıl bakış açısını keşfetmek. Bu asıl bakış açının keşfedilmesi gerekir ve bütün metin o açının ilk varsayımıyla anlaşılmalıdır. Merkez mananın keşfi biraz müfessirin tecrübe ve sorularının etkisinde kalmaktadır. Bu durumda değişik müfessirler farklı tecrübe ve sorularının etkisinde kalarak metinin merkez manasını, bir dereceye kadar birbirlerinden farklı bir şekilde yaparak anlarlar ve neticede metnin tamamından değişik anlayışlar ortaya çıkar.

5-Metnin manasının müfessirin tarihsel ufkundaki tercümesi: Hermonotik teorisine inananlara göre müfessirin tarih ve asrı metni ortaya çıkaranla farklı olursa tefsirde, müfessirin veri ve tecrübelerine göre olur. Bu farklılık insan yaşamının tarihe bağlı olmasından dolayıdır. Farklı kültür ve medeniyetler, bunun gibi çeşitli dünya görüşleri ve dinler, değişik tecrübeleri gerektirmekteler. İnsanın ilkel yaşantı ve tabiat kanunlarına mahkum olduğu zamandaki kendisine ve çevresine olan tecrübesiyle, ilerleme ve tabiata hakim olduğu zamandaki tecrübesi arasında zorunlu olarak farklılık olacaktır.[7]

Ön varsayımların metinleri anlamadaki etkisi manasındaki hermonotik, Kant’ın felsefesinden kaynaklanmaktadır.[8] Ona göre, ‘bir şeyin kendisi’ bizde olan şeyin dışında bir şeydir. Zira bizim dünyadaki bilgimiz, dış dünya ve zihinin bileşiminden meydana gelen anlamadır. Çünkü dış alem duyu organlarımızla zihnimize geliyor ve zihindeki kalıplara oturuyor. Bilgi bu şekilde oluşur. Bilgi gerçekte zihinle dış alemin etkileşimidir. Dışarıdan aldığımız şeyler dışarıda değillerdir. Çünkü bilgi, zihinle dışarının bileşimidir. Dolayısıyla dışarıdaki gerçekleri bilmenin her hangi bir yolu yoktur.

Görecilikle Hermonotikin İrtibatı

Görecelikle hermonotikin ilişkisi onun elde ettiği şeyle bilinir. Zira görecilik ‘gerçek ve salt bilgi yoktur, mutlak gerçeğe giden yol yoktur’ dediği gibi, hermonotikte ‘metini anlamak görecelidir ve her metine göre çeşitli yorumlar vardır’ demektedir. Ve hangi yorumun gerçeğe uygun olduğu bilinmediğinden, bütün tefsirlerin           -aralarındaki farklılıklara rağmen- doğru yönleri vardır.

Başka bir ifadeyle, görecelik ve hermonotik, beşerin bilgilere karşı olan şüphesidir. Bir farklaki görecelik beşerin bütün ilimleri içindir ve bağlantısı dışarıyladır, ama hermonotik en azından bazı ibarelerde metinlerin tefsirine, özellikle mukaddes metinlere aittir ve göreceliğin neticesidir.

Hermonotiğe Eleştiri[9]

Göreceliğin neticesi ve safsata ekolünün çıkardığı hermonotikin çeşitli olumsuz sonuçları var ki onlardan bazıları şunlardır:

1-Çeşitli yorumların imkanı ve bir tefsirin başka bir tefsire üstünlüğünü gösterecek bir ölçünün olmaması.

2-Bütün sapık fırkalara itibar kazandırmak; çünkü bütün fırkalar kendi yaptıkları din tefsirlerinin üstün olduğu iddiasındalar ve onların sapık olduğuna dair hiçbir ölçü yoktur.

3-Genel bir ölçü olmamasından dolayı rey tefsirine itibar kazandırmak.

4-Dini tefsirlerde görecelik.

5-Dini metinlerin gerçek ve doğru anlaşılmaması.

Bunlar kabul edilebilecek sonuçlar değillerdir; zira a) İlahi dinler, din için yapılan her tefsiri kabul etmezler.[10] b) Yaratıcının ve peygamberlerin kelamında lugatçılığın ortaya çıkmasını gerektirirler. Çünkü peygamberler, insanların sapkınlıktan hidayete ermeleri, hak yolu göstermek ve gerçek kemale ulaşmaları için gönderildiler. Eğer dinde her çeşit tefsir doğru olsa ve bir tefsirin diğer tefsirlere göre üstünlük ölçüsü belli olmazsa o zaman her inanç ve metot doğru olacak ve sonuçta tevhidin yanında putperestliğinde doğru olduğu söylenecektir. Bu da hedeften sapmadır. Hedeften sapma ise mutlak hikmet sahibi için imkansızdır.[11]

Ayrıca dini bilgi ve görüş sahiplerinin dini kavramlardan elde ettikleri bilgiler, metoda dayalıdır ve mukaddes metinleri anlama ve tefsiri, dini tecrübeler ve aklani derin düşünceler gibi asıl kaynaklara başvurmakla gerçekleşmektedir. Tevhid dinlerinde mukaddes metinler mihver ve asıl rolü ifa etmektedirler.[12] Bu usüle riayet etmek bizi kesin ve yakini sonuçlara götürür, gerçek bilgiye ulaşmayı mümkün kılar.

Dini Anlayışın Metotlu Olmasının Alametleri

Gerçek bilgiye ulaşmak mümkündür ve müfessir kaide ve şartlara riayet ederse metinleri doğru bir şekilde tefsir edebilir.[13] Bazıları dini metinleri anlamanın bir metodu olduğunu göstermek için kaideler zikretmişlerdir. Örneğin:

1-Bütün insanların içinde yaygın olması.

2-Kökünün yaratılışta olması (fıtri).

3-Belli bir coğrafi ve siyasi duruma bağlı olmaması.

4-Dini kavramlarda, muhalif tebliğlerin karşısında dik ve sağlam durması.

Kısacası dini öğretileri anlamanın kanun ve kaideleri vardır. Kim görüş belirtmek isterse bu kanun ve kaideleri bilmesi gerekir. Ve bu dini metinlerle de sınırlı değildir, bütün ilimler için geçerlidir. Bazı kaidelerin ölçüleri şunlardır:

1-Dil bilgisini ve müfredatı tam olarak bilme.

2-Ayeti ayetle tefsir edebilme gücüne sahip olma.

3-Ayetin anlaşılmasına neden olacak nüzul sebeplerini bilme.

4-Ayetlerin tefsirinde onları tefsir eden hadislere başvurma.

5-Çeştli yorumları bilme.

6-Ayetlerin akış yönünü, öncesini ve sonrasını bilmek.

7-Kur’an’ın muhkem ve müteşabihlerini göz önüne almak ve muhkemlerden müteşabihleri tefsir etmek için faydalanmak.

8-Rey tefsiri yapmamak.[14]

Daha fazla bilgi için bkz:

1-Mehdi Hadevi Tahrani, Mebani-i Kelami-i İçtihat, s.119-288.

2-Muhammed Hüseyinzade, Mebaniy-i Marifet-i Dini, s.160-173.

3-Murtaza Mutahhari, Mecmuay-ı Asar, c.13, s.343, c.15, s.419.

4-Usul-u Felsefe ve Reviş-i Realizm, c.1, s.98, 111-114.

5-Mecelle-i Zihn, sayı:19, s.47-52.

6-Mecelle-i Nakt, sayı:5-6, s.154.

7-Muhammed Taki Misbah, Amuzeş-i Felsefe, c.1, s.145.

8-Cafer Subhani, Nazariyet-ul Marifet,s.227.