Sorunuzu yanıtlamak için birkaç hususa değinmek gerekmektedir:

A. Hikmetin Tanımı

“Hikmet” insan kapasitesi ölçüsünce olguları tasavvur etmek ve de nazarî ve amelî açıdan hakikatleri onaylamak suretiyle insan nefsinin tekâmülüdür. Hikmet, amelî hikmet (bilebileceğimiz ve amel edebileceğimiz hususları bilmek) ve nazarî hikmet (bilebileceğimiz ama amel edemeyeceğimiz hususları bilmek) diye iki kısma ayrılmaktadır. Nazarî hikmet, hareket ve dönüşüm halinde olan şeylerle ilgili doğa ilimleri (ast hikmet), zihinde sabit ama dış varlığında değişim ile birlikte olan şeylerle ilgili riyaziyat (orta hikmet) ve varlığında hareket ve değişim ile birlikte olmayan şeylerle ilgili ilahiyat (üstün hikmet) diye üç kısma ayrılır.[1] 

B. İlimleri Değerlendirme Ölçüsü

Bir şeyin değeri ölçüldüğü vakit, bu değerlendirme bir başlangıç ve özel bir hedef ile yapılmalıdır ve biz bunu filan şey değerlidir veya değerli değildir diye ifade ederiz. Aksi takdirde konuyu mutlak bir şekilde ele alırsak onun hakkında bir değerlendirme yapmak mümkün olmaz. Örneğin bir altın parçasının değer taşıyıp taşımadığını öğrenmek istediğimizde, bunun hangi iş için değerlendirildiğine bakmamız gerekir. Bu, süs aletleri için büyük bir değer taşıyabilir, ama bir çölde açlıktan ölmek üzere olan bir insan için hiçbir değer taşımaz. Bu nedenle, bir ilim hakkında da değerlendirme yapmak istediğimiz zaman, hangi hedefe matuf olarak değerlendirmenin yapıldığına bakmamız gerekir. Değerlendirmenin özel bir başlangıç ve hedefi yoksa esasen bir itibar taşımaz. Şimdi belirtilen ilimlerin değerlendirilmesinde hangi hedef ve düşünceyle değerlendirmenin yapıldığına bakmamız lazımdır; düşüncemiz maddi mi yoksa ilahi midir? İlimlerin maddi değeri mi yoksa manevî değeri mi gözetilmiştir? İlmin değerlendirilmesinde insanın ebedi saadeti ölçü olmalıdır; zira insan ebedi ve yok olmayan bir varlıktır. Dünya hayatı, fenayla sonuçlanan insan hayatının sadece bir merhalesine tekabül eder. Sizin belirttiğiniz kanıt da aklî bir kanıttır, tecrübî ve tikel bir kanıt değildir. Maddi ilimlerin yaratılışın incelik ve detaylarını açıkladığı doğrudur, ama Allah’ı tanımaya ve insan ahiretini temin etmeye doğru gidilecek bir yol taşımamaktadır. Bu yol ancak ilahi ilimlerin ona eklenmesi vesilesiyle beliriverir. Örneğin sizin belirttiğiniz atom bilimi binlerce sayfalık bilgi barındırsa da küfür ile bir araya gelebilecek bir bilimdir. Eski ve yeni dönem bilginlerinin çoğu maddi düşünceye sahip idi ve henüz de bu düşünceye sahiptirler. Onların bilgilerinin kendilerine hiçbir faydası olmamıştır ve hatta bu bilgiler çoğu kez insan saadeti aleyhine de kullanılmıştır. Bu nedenle, eğer bu tür ilimler mukaddes bir hedef doğrultusunda yer alır ve Allah’a yakınlaşma yolunda kullanılacak olursa, değer taşıyacaktır ve bu da ancak marifet ve insan eksenli ilimler ve ilahi ilimlerde konu edilen kapsamlı ilahi bir dünya görüşü ile mümkündür. Bu yüzden, ilahi bir âlimin bakışında eğer marifet eksenli ve ilahi ilimler bir sayfa olsa bile, yakınlık oluşturmayan ve insan saadetine direkt bir etkisi olmayan binlerce sayfalık diğer ilimlerden daha üstündür. Bu ilimlerin elde edilmesi için çok çaba sarf edilmiş olsa da durum değişmez; çünkü rahatlığımızı sağlayabilecek bu ilimlerin olmayışı insanın ebedi saadetine bir zarar getirmez. Mesela şunu bir düşünün: Eğer aklî bir istidlal ile asıl sıfatlarıyla birlikte Allah’ın varlığı ispatlanabilirse, bu sınırlı sayfalar başka bir şeye ihtiyaç duymaksızın bir insanın dünya ve ahiret hayatının tümünü değiştirecektir. Nitekim atom bilimi aklî bir öncül ile evrenin yaratıcısı ve düzenleyicisinin ispatı için bir burhan olabilir. Bu durumda siz aklî ilimlere dayanmış olacaksınız ve bu ilim söz konusu ilimlerin meselelerinden biri olarak ifade edilecektir.

C. İlimlerde Hata

Belirtilmesi gereken diğer bir nokta da şudur: Bir ilimdeki salt hata ihtimali, o ilimde hata olduğunu ispatlamaz; hatta bir ilimde hatanın gerçekleşmesi bile onun diğer kısımlarının itibarını düşürmez. Antik dönemden itibaren filozofların ilgisini çeken aklî ilimlerde çok az değişim ve dönüşüm gözlemlemekteyiz. İlimlerdeki uç hataların çoğu, doğa ilimlerinde gerçekleşmiştir. Siz eğer Aristo mantığına dikkat ederseniz, binlerce yıllık eski tarihine rağmen henüz filozofların çoğu tarafından kabul edildiği ve benimsendiğini göreceksiniz. Oysaki tecrübî ilimlerde böyle bir şeye rastlayamazsınız. Aksine değişik aralıklar ile doğa ilimleri temel değişikliklere maruz kalmaktadır. Siz fizikte Newton fiziği ile Einstein fiziğinin ne kadar farklı olduğuna yahut kadim heyetin yeni heyet ile ne kadar dönüşüme uğradığına bakabilirsiniz. Oysaki aklî ilimler bu dönüşümlerin az bir kısmına maruz kalmıştır.

D. İlmî Tartışmalarda Tahkir Edici Sözler Kullanmanın Doğru Olmayışı

İlmî tartışmalarda tahkir edici sözler kullanmak yaygın mugalâtalardan biridir ve ilmî tartışmalar yapan bir insanın konumuyla bağdaşmamaktadır. İlmî tartışmalarda her kesimin saygınlığının korunması ve ilmî tartışma usulünün muhafaza edilmesi elzemdir. Aynı şekilde ilmî tartışmalarda ilmin değeri metre ile ölçülmez ve biz bir ilim hakkındaki satırların uzunluğu, sayfaların boyutu ve kitapların hacmini göz önünde bulundurarak değerlendirme yapamayız. İlmin üstünlüğü araştırılan objeye göredir. Aklî ilimlerde konu evrenin yaratıcısı ve evrendeki en üstün mahlûk yani insan olduğundan, bu ilimler en üstün ilimlerdir. Bu ilimlerle ilgili satır ve sayfa sayısı bazı tecrübî ilimlerden az olsa da durum değişmez. Kindi şöyle diyor: Felsefenin en değerli ve kıymetli kısmı üstün felsefedir. Onun vasıtasıyla her hakkın nedeni olan Allah’ı tanımak hâsıl olmaktadır. Bu bağlamda en yetkin ve ergin filozof bu üstün ilme hâkim olan kimsedir; zira nedeni bilmek sonucu bilmekten daha üstündür.[2] Artı, tecrübî ilimlerde değerlendirme ölçüsü hacim midir? Siz eğer Newton’un kanunlarını toplayacak olursanız bu birkaç sayfayı geçmez, ama insanlar yıllardır ondan istifade etmektedir ve onun değeri hiç kimse için de meçhul değildir. Onlar binlerce sayfalık kitaplardan bile daha değerlidir. O halde tecrübî ilimlerde dahi bir ilmin değeri onun satır ve sayfalarının hacmine göre değildir.