Please Wait
5511
Рүбубијјәт мәгамынын мүхтәлиф мәртәбәләри вә нисбәтләри вардыр. Бу суала ҹаваб вермәкдән өтрү бүтүн бу ҹәһәтләри нәзәрә алмаг лазымдыр. Әҝәр илаһи рүбубијјәтә чатмагдан мәгсәд, мәхлугун затында дәјишиклик олуб, Халигә чеврилмәсидирсә бу иш батил вә гәти шәкилдә рәдд олунмуш бир иддиадыр. Амма, диҝәр мәнада бу мөвзуда бәзи изаһлар вермәк олар. Имам Садигдән (әлејһиссалам) нәгл олунмуш рәвајәтә ишарә етмәклә демәк олар ки, Имам (әлејһиссалам) бујурур: "Бәндәчлик бир ҝөвһәрдир ки, онун әсли рүбубијјәтдир." Јәни, бәндәчилијин ән нәһајәти инсанын рүбубијјәт мәгамына чатмасыны иддиа етмәси јох, өз-өзүндә фәна олмасыдыр.
Рүбубијјәт мәгамынын мүхтәлиф мәртәбәләри вә нисбәтләри вардыр. Бу суала ҹаваб вермәкдән өтрү бүтүн бу ҹәһәтләри нәзәрә алмаг лазымдыр. Әҝәр илаһи рүбубијјәтә чатмагдан мәгсәд, мәхлугун затында дәјишиклик олмасы вә Халигә чеврилмәсидирсә, бу иш батил вә гәти шәкилдә рәдд олунмуш бир иддиадыр. Гуран-Кәримдә гејд олундуғу кими фирон рүбубијјәт иддиасы едир вә сонда рүсвај олур. Гуранда охујуруг: "Вә (фирон ә’јан-әшрафыны, бүтүн тәбәәләрини) топлајыб (онлара) белә хитаб етди: "Һәгигәтән, мән сизин ән уҹа Рәббинизәм! Аллаһ да ону ахирәт вә дүнја әзабына ҝирифтар етди."[1]
Амма, ирфан мөвзусунда илаһи сифәтин инсанда тәҹәлли етмәси башга бир мөвзудур. О да Имам Садигдән (әлејһиссалам) нәгл олунмуш рәвајәтлә бағлыдыр ки, бујрур: "Бәндәчлик бир ҝөвһәрдир ки, онун әсли рүбубијјәтдир."[2] Бу ифадәјә охшар диҝәр калам да арифләрин сөзләриндә ҝениш шәкилдә изаһ олунмушдур.
Әслиндә, бу сөз ирфан аләминдә инсанын ән уҹа мәнәви мәгама јетишдикдә, өзү-өзүндә фани олдугдан сонра Аллаһ-Талланын мәһәббәтинә говушмаға ишарәдир. Инсанын ирфан алминдә фани олуб, әбәдијјәт мәгамына говушмасынын мәнасы бу дејил ки, мәхлугун затында елә бир дәјишиклик олсун ки, Халигә чеврилсин вә ја Аллаһ-Тааланын рүбубијјәт вә Аллаһлыг мәгамына чатмыш олсун. Бәлкә дә бу о мәнададыр ки, ариф инсан өз-өзлүјүнүдә дөнүб һеч вә фани олдуғун дәрк етдикдән сонра Аллаһ-Тааланын сифәтләринин онда тәҹәлли етмәси мәгамына јетишир.
Беләликлә, инсан һеч вахт рүбубијјәт мәгамына чатмаз вә ирфан аләминдә нәһајәт, инсан өзүнүн һечлијинә чатдыгдан сонра Аллаһ мәһәббәтиндә фани олур. Әслиндә, Аллаһ-Таала Өзүдүр ки, рүбубијјәтини инсанда ашкар едир вә арифләрин сөзү илә десәк, бәндәнин Аллаһ дәрҝаһында әбәдиләшмәси һәлә онун рүбубијјәт мәгамында тәҹәлли етмәси дејилдир. Белә ки, бәндә һәмишә бәндә галыр, Рәбб дә һәмишә Рәббдир. Бу ики мәгам һеч вахт бир јердә ҹәм ола билмәз.
Рәвајәтләрдә дә бәндәнин бу мәгамындан мүхтәлиф адлар апарылмышдыр ки, онлардан ән мәшһуруну Һәдиси Гүдсүдә белә охујуруг:
"Бәндәм, она ваҹиб етмәдијим ибадәтлә (јәни, ваҹибләри там вә дәгиг јеринә јетирдикдән сонра мүстәһәб әмәлләрлә) Мәнә јахынлашар. О вахта гәдәр ки, сонда Мәним хүсуси мәһәббәтимә аид олар. Сонда Мән ону севдијимә ҝөрә (Мән онун бүтүн варлығы оларам) Ешитдији гулаг Мән оларам (јәни, нә ешитсә јалныз, Мәнә хатир олар) Ҝөрдүјү ҝөз Мән оларам. Һәрәкәт етдирдији әл Мән оларам! ....."[3]
Бу мөвзуда олан чохлу рәвајәтләр, дуалар вә хүтбәләрдән мәлум олур ки, әввәла белә инсанларын әсл нүмунәси, он дөрд пак вә Мәсумлардыр (әлејһимуссалам). Диҝәр тәрәфдән тарихдә бәзиләри белә јүксәк дәрәҹәли ирфани сөзләри дүзҝүн баша дүшмәмиш сонда ғулувв (Аллаһын варлығынын кимдәсә тәҹәллиси) етигады мејдана ҝәлмишдир. Һалбуки, буә рәвајәтә баханда там диггәтли олмалы вә һәр шәрһә етина етмәмәмлијик.
Инди дә бәзи алимләрин бу мөвзуда ачыгладыглары фәлсәфи, һикмәтли вә арифанә сөзләринә диггәт етмәк јеринә дүшәрди. Мәшһур ариф Молла Сәдра өзүнүн Игазул Наимин (Јатмышларын ојанмасы) китабында мәнәви сејр әһлинин Аллаһа тәрәф сејр етмәси фәслиндә арифин төвһид мәгамына чатмасы һаләтини белә бајан едир:
"Бу мөвзуда дејилди ки, бу төвһид, бәндәчилик ҹәһәтинин рүбубијјәт ҹәһәти илә өртүлмәси вә мәнәви сејр әһлинин затынын, Рәббинин әзәмәт вә бөјүклүјү ҝүнәшинин мүгабилиндә ҝизләнмәсидир.(јәни, һеч олмасыдыр) Белә ки, Рәбб ашкар амма бәндә ҝизлидир. ....Бу иш, бәшәрин заты дәјишмәдән, онун сифәтинин илаһи сифәтә чеврилмәсидир. Бәс, бу мәгамда бәшәријјәт сифәти нә гәдәр арадан ҝөтүрүлсә, илаһи сифәт бир о гәдәр онун јерини тутар. Неҹә ки, мәшһур һәдисдә ачыгланыб, бу мәгамда артыг Һагг, бәшәрин ешидән гулағы вә ҝөрән ҝөзү олар. Аллаһ-Таала нә ҹүр истәсә инсан да тамамилә ејни шеји истәјәр."[4]
Диҝәр бир мәһшур ариф Молла Әли Нури бу мәгамда јазыр:
"Бу мәгама чатан бәндә, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурдуғу бәндәнин нүмунәсинә чеврилир. Һәзрәт бујурур: "Аллаһ-Таала Адәми Өз сурәтиндә јаратды." Чүнки, билирик ки, бир шејин сурәтинин мәгамына нисбәти, сурәтин онун көлҝәсинә нисбәти кимидир. Варлығын һәгигәтә олан нисбәти дә һәминдир. Һәмчинин, Имам Садиг (әлејһиссалам) бујурур: "Бәндәчилик елә бир ҝөвһәрдир ки, онун әсли рүбубијјәтдир." Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Аллаһ-Тааланын јанында һәмин мәгамы вар иди. Һәзрәт бујурур: "Һәр ким мәни ҝөрүрсә, Һаггы ҝөрүр." Һәмин сәбәбдән, Имам Садиг (әлејһиссалам) Гуранын "Онун вәҹһиндән башга һәр шеј мәһв олаҹаг!" - ајәсинин изаһында бујурур: "Бу ајәдә вәҹһдән мәгсәд Бизик." Һәмин мөвзуда арифләрин гибләси, Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) бујурур: "Мәним мәрифәтим Аллаһа олан мәрифәтимин нуранијјәтиндәндир." Бундан да мәлум олур ки, О Һәзрәтин нуранијјәти, нуралара исбәти, сурәтин вәҹһә олан нисбәти кимидир." [5]
Арифләр өз шер вә нәзмләриндә дә бәндәнин бу мәгамына аид изаһлар вермишләр. Онлардан Сејјид Һејдар Амули ирфан бәһсиндә "хүсуси вилајәт"ин тәрифиндә јазыр:
"Хүсуси вилајәт", бәндәнин Һаггда фани олмасыдыр. Вәли (илаһи һөҹҹәт, имам) һәмин Һаггда фани олуб, Онда әбәдиләшәндир. Бу мәгамда, фаниликдән мәгсәд, бәндәнин мүтләг шәкилдә арадан ҝетмәси дејил бәлкә, бәндәнин бәшәријјәт сифәтинин Аллаһ-Тааланын рүбубијјәт сифәтиндә фани олмасы вә Она гәрг олмасыдыр.Чүнки, Гуранда она ишарә олундуғу кими һәр бир бәндәнин илаһи бир сифәти вардыр. "Һәр кәсин бир ҹәһәти вардыр ки, Аллаһ онун һамисидир." (Бәгәрә 148) Бу мәгам јалныз, Аллаһ-Тааланын пак затына мүтләг диггәт вә үз тутумагдан башга бир јолла әлә ҝәлмәз. Бу диггәт вә мәрифәтдән сонра инсанда Һаггын ҹәһәти, бәшәри ҹәһәтинә гәләбә чалыр вә бәндәни бу илаһи сифәтдә фани едир. Бу мәгам, атәшин јанындакы бир тикә көмүрүн ода дүшүб јандығы кимидир. Атәшин јанында олан хырда бир көмүр јаваш-јаваш јанмаг истедадына малик олур вә сонда өзү дә атәшә чеврилир. Бу заман, атәшдән нә һасил олурса, ондан да о һасил олур. Һалбуки, јанмаздан әввәл, о гара вә сојуг иди.
Беләликлә, камил инсан илаһи сифәтләрин зүһур етдији мәгамыдыр. Камил инсан, онда олан истедада ҝөрә гүдрәти вар ки, јер үзүндә Аллаһ-Тааланын сифәтләринин халифәси олсун. Демәли, инсан илаһи рәһмәтдә фани олдугда, онда илаһи сифәтләр ичиндә рүбубијјәт сифәти дә тәҹәлли олур. Амма, бу мәгам инсанын өзүнүн вә затынын рүбубијјәтә чеврилмәси дејил бәлкә дә, илаһи сифәтин (мәсәлән, мәрһәмәт сифәтинин) инсанда заһир олмасыдыр. Бу мәгамда, инсанын заты бәндә олдуғу кими галыр вә әввәлдә гејд етдијимиз кими инсан вә бәндә кими бәндә олараг галыр.
[1] Назијат сурәси 23-25
[2] Мисбаһуш-шәријәт, сәһ.7; Мүәссисәтүл-әләмијјә лил мәтбуат нәшријјаты, һиҹ.г. 1400
[3] Әваилул-Ләали, ҹ.4; сәһ.103; Гум, Сејјидиш-Шүһәда нәшријјаты, 1405, һиҹ.гәм.
[4] Молла Сәдра, Игазун-наимин, сәһ.58; Иранын һикмәт вә фәлсәфә тәшкилатынын нәшријјаты, Би та.
[5] Ән-Нури, Мөвла Әли, Мәфатеһул-гејб китабына һашијә, сәһ.742, Мәдәнијјәт тәһгигаты мүассисәси, Би та