“Peyğəmbərlərin isməti hətta tərki-övla etməmələrini də tələb edirmi, yoxsa belə bir şeyi tələb etmir?” sualı ilə əlaqədar islam alimləri tərəfindən çoxlu bəhslər irəli çəkilmişdir. Onlar peyğəmbərlərin isməti bölməsində demişlər: Bürhanın dəlalət etdiyi son məsələ budur ki, onlar (peyğəmbərlər) tərki-övlanı etməməkdə yox, sadəcə üsyankarlıq, xəta və unutqanlıq məsələləri qarşısında ismətli – toxunulmazdırlar. Allah da bəzən Öz peyğəmbərlərini “nə üçün biri nisbətən yaxşı, digəri isə daha yaxşı olan iki iş arasından daha yaxşı olanı seçməmişdir?!” deyə müəyyən cəzalara düçar edirdi.[1]

Bəzi alimlər də demişlər: Əgər hər hansı bir mühüm mövzu və hadisə barəsində vəhy nazil olmasaydı, Peyğəmbər elə qərar qəbul edirdi ki, ona başqa şəkildə də əməl edilməsi mümkün idi. Belə olan halda dərhal vəhy nazil olur və onun rəyini əksinə dəyişdirirdi. Məsələn, Bədr əsirləri[2] ilə əlaqədar, yaxud Təbuk müharibəsində[3] münafiqlərdən bir qrupuna icazə verməsi ilə əlaqədar Peyğəmbərə xəbərdarlıq verilir ki, övla (daha üstün olan) hökmə qayıtsın.[4]

Amma şiə alimlərinin əksəriyyəti tərki-övlanı peyğəmbərlərin isməti ilə zidd hesab etmir, eyni zamanda bu iki ayənin mənasının Peyğəmbər tərəfindən tərki-övla olduğunu da qəbul etmirlər. Məsələn, Bədr müharibəsi barəsində deyirlər ki, bu ayədə xitab Peyğəmbərə deyil və məzəmmət ona tərəf istiqamətlənməmişdir.

Mərhum Əllamə Təbatəbai “Əl-mizan” təfsirində yazır: “Ayənin mənası budur ki, Allah-taalanın Öz peyğəmbərləri arasında qoyduğu ilahi sünnətlərdə Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-in bir kəsi əsir tutmağının və bu yolla müəyyən qədər mal-dövlət əldə etməyinin misli görünməmişdir. Bu işə yalnız o zaman icazə verilirdi ki, onun dininin hüdudları genişlənmiş olsun.

Bütün müfəssirlər yekdil fikirlə demişlər ki, bu ayələr Bədr hadisəsindən sonra nazil olaraq həmin müharibədə iştirak edənləri məzəmmət etmiş və sonra qəniməti onlara mübah (halal) bilmişdir.[5] Amma bəzi alimlər inanırlar ki, bu ayələr “nə üçün fidyə aldınız?!”, yaxud “nə üçün qənimətlər Allah tərəfindən mübah edilməzdən qabaq halal etdiniz?!” deyə məzəmmətlə əlaqədardır. Belə olan halda Peyğəmbər də məzəmmət olunur. Çünki o həzrət Allah tərəfindən izn olmadan fidyə barəsində öz köməkçiləri ilə məşvərət etmişdi. Lakin bu söz əsla düzgün deyildir: müsəlmanlar bu ayələr nazil olandan sonra fidyə almışdılar; bu ayələrdən qabaq almamışdılar ki, məzəmmətə layiq görülərlər. Peyğəmbəri-əkrəm də elə yüksək məqamlıdır ki, onun barəsində Allahın izni və vəhy olmadan hər hansı bir şeyi halal etməsi ehtimalı verilə bilməz. Allah-taala da Öz Peyğəmbərini əzəmətli (böyük) bir əzabla təhdid etməsi qeyri-mümkündür. Çünki təqsir olmadan əzab göndərməsi Allaha layiq deyildir, halbuki Allahın Özü Peyğəmbəri günahlardan saxlayır. Məlumdur ki, “böyük əzab” yalnız böyük günaha nazil olar.[6]

“Təfsiri-nümunə” kitabında bu barədə deyilir: Yuxarıdakı ayələrin zahiri mənası müharibədən sonra fidyə almaq barəsində deyil, müharibə əsirləri tutmaq barəsindədir. Buna əsasən, ayənin təfsirinin düşünülməsində bəzi müfəssirlər üçün yaranan iradların çoxu öz-özünə həll olunub aradan gedir.

Həmçinin, danlaq və məzəmmət də kamil qələbədən öncə maddi hədəflər üçün əsir tutmağa başlayan qruplara yönəlir, onun Peyğəmbərlə və yalnız cihad hədəflərini izləyən möminlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Deməli, “Peyğəmbər burada günaha düçar olubmu və bu onun ismət məqamı ilə necə uyğun gələ bilər?” kimi bəhslərin hamısı yersizdir.

Habelə, bu ayənin təfsirində əhli-sünnətin bəzi kitablarında qeyd olunan “ayə Bədr müharibəsindən sonra və Allah tərəfindən izn verilməmişdən qabaq Peyğəmbərin və müsəlmanların müharibə əsirləri müqabilində fidyə almaları ilə əlaqədardır” və s. kimi sözlər tamamilə əsasız hədislərdir.

Amma Peyğəmbərin Təbuk müharibəsində münafiqlərdən bəzilərinə icazə verməsi barəsindəki irada gəldikdə isə, Fəxr Razi və başqa bir qrup demişlər ki, burada əfv etmək tərki-övla müqabilindədir və tərki-övla da mürəşərri ürfündə günah sayılmır, məzəmmətə layiq görülmür.

Başqa bir qrup da demişdir ki, bu ayədə “əfv etmək” daha üstün və daha səlahiyyətli bir iş müqabilindədir və onun tərk olunması lüğətdə günah sayılmasa da, “zənb”in “məsiyyət”lə fərqi vardır. Hər bir halda o həzrətin izn verməsi öz ictihadı üzündən idi və əvvəllər bu barədə ona vəhy gəlmədiyindən bu kimi hallarda səhvə yol verilməsi peyğəmbərlər barəsində caiz və mümkündür. Caiz olmayan şey isə vəhyə müxalif olan şeyin baş verməsi və Allaha itaətsizlikdir ki, bütün peyğəmbərlər ondan məsumdurlar. Peyğəmbərin yalan danışması, ona vəhy olunan şeylərdə səhv etməsi və ya əməldə onunla müxalifət etməsi qeyri-mümkündür

Mərhum Əllamə Təbatəbai bu nəzəriyyələri nəql və tənqid etməklə eyni zamanda buyurur: Bu ayə müharibədən imtina edənlərin nifaq və yalanının zahir olmasını iddia etmək məqamındadır. Onlar müxtəsər bir imtahanla ifşa edilərək rüsvay olunurdular. Bu məqama münasib olan məsələ budur ki, xitab və məzəmmət dinləyiciyə yönəlsin və onu məzəmmət etsin. Məsələn, dinləyici səbəb olur ki, onların abır-heysiyyətləri qorunsun və onların rüsvayçılıqlarının üstünə pərdə salsın. Bunun özü də kəlamın ədəb qaydalarındandır və ondan məqsəd yalnız və yalnız mətləbin açıq-aydın olmasını bəyan etməkdir, bundan əlavə heç bir şeyi çatdırmır. Eynilə “sənə deyirəm, ey divar, eşit!” məşhur atalar sözü kimidir ki, onun əsl mənası nəzərdə tutulmur.

Bu cümlədə də məqsəd o deyildir ki, təqsiri Peyğəmbərin boynuna atsın, sonra “Allah sənin təqsirindən keçsin!” desin.  O cənab Allah əmrinin dirçəldilməsində heç vaxt sui-tədbirə yol verməz və bu yolla günaha batmazdı. Əksinə, məqsəd yalnız və yalnız münafiqlərin yalanını aşkar etmək idi.

“Nə üçün onlara icazə vermişsən?” sözünün mənası budur ki, əgər onlara icazə verməsəydin, daha yaxşı olar və daha tez rüsvay olardılar. Onlar batinlərinin xəbis və niyyətlərinin xarab olduğuna görə buna layiqdirlər, nəinki “icazə verməmək dinin məsləhətinə daha yaxın və ümumiyyətlə, daha artıq məsləhətə malik idi” deyə buyurmuş olsun.[7]

Buna görə də Peyğəmbərin izni nə lüğətdə, nə də ürfdə günah deyildir. Habelə, bu ayədəki məzəmmət ciddi deyildir və həqiqətdə “Allah səni bağışlasın” cümləsi xəbər cümləsi deyil, duadır.[8]

Bu mövzu ilə əlaqədar daha artıq mütaliə və tədqiqat üçün bax:

1. “Üsuli-fiqh elmində mülahizələr”, üsul elminin xaric dərslərinin silsiləsi, birinci kitab, beşinci dəftər, səh. 31-33, ustad Hadəvi Tehrani

2. Görünüş: “Quran nəzərindən peyğəmbərlərin isməti”, sual 8596 (sayt: az8565)

3. Görünüş: “Quranda peyğəmbərlərin ismətli olub-olmamasını göstərən ayələr”, sual 10851 (sayt az10688)