Please Wait
6735
Zaman əqli bir məfhumdur ki, maddiyyatın varlığından ələ gəlir necə ki, mücərrədatın varlığından subat məfhumu ələ gəlir. Ruhda mücərrədlərdən biridir və mücərrədlər aləmində zaman yoxdur. Çünki zaman təbiət aləminin xüsusiyyatlarındandır. Əlbəttə ruhlar (mücərrədat) aləmində "zaman" kəlməsinin əvəzində ki, maddi varlıqlar üçün zərfdir "dəhr" kəlməsi var ki, mücərrədlər üçün zərfdir.
Təqribən bütün İslam filosofların nəzəri budur ki, zaman miqdar növü və birləşmiş kəmiyyətdir ki, onun xüsusiyyatı ötəri olmaq və bir yerdə qərar tapmaqdır. Hərəkətin[1] vasitəsiylə cismlərə ariz olur.[2]
Əlbəttə Sədrul- Mütəllihin qədəmdəkilərin zaman üçün dediyi iki xüsusiyyatı icmali şəkildə qəbul edib və onlar ibarətdirlər:
Bir: Zaman qismləri bir işdir və kəmiyyatdandır.
İki: Zamanın hərəkətlə ayrılmaz əlaqəsi vardır. Molla Sədra ondan qabaqkı filosoflar deyən iki xüsusiyyatlarla müxalifət etdi:
Bir. Qabaqkı filosoflar zamanı və hərəkəti xarici ərazilərdən sayırdılar və o maddi vücudun təhlil ərəzlərindən saydı ki, təkcə zehni təhlildə ayrılırlar.
İki. Zxamanla bir doğan hərəkəti ki, filosoflar hərəkətin ərəzi məqulələrdə məxsusən fələkin fırlanma hərəkəti bilirdilər, hərəkəti cisimlərin cövhəri bilmək və bu vəsiləylə zamanı onların zatı mənbələrindən tanıtdırdı. Buna əsasən onun nəzərində zamanın həqiqəti ibarətdir: Ötəri və davacıl sahə ki, hər cisim öz zatında davamcıl ötəri olmayan uzunluq, enlik və qalınlıqdan əlavə ona malikdir.
O zamanı əqli bir məfhum bilir ki, maddiyyatın varlığından ələ gəlir necə ki, sobat məfhumu mücərrədlərin varlığından ələ gəlir.[3]
Fəlsəfəçilərin terminində "dəhr" maddiyyat üçün zaman məfhumu olduğu kimi mücərrədlər üçün dəhr məfhumu istifadə olunur. [4]
Hər halda diqqət etmək lazımdır ki, birincisi: Zaman cəhətdən təxirə salmaq və tezləşdirmək zamanla bağlı olan işlərə məxsusdur. O varlıq ki, zaman üfüqündən daha ucadır heç bir varlıqla zaman nisbəti olmayacaq və keçmiş, indiki zaman və gələcək ona nisbət bərabər olacaq. Zaman zərfində pərakəndə olan varlıqlar ona nisbət cəm və birləşmiş şəkildə olacaq.[5]
İkincisi: Məkanı və zamanı olmaq habelə dəyişən və hərəkət, təbiət aləminin və maddənin tələb etdiyi nöqsanlardan və məhdudiyyətlərdəndir. Bir halda ki, mücərrədlər aləmi təbiət aləmindən yuxarıdadır və kamalat aləmidir. Bu cəhətdən bu məhdudiyyətlərə sahib deyil çünki axdarışçılar bir bölgədə ümumi varlıq aləmlərini üç aləmə bölüblər:
Bir. Əql aləmi ki, həm zat həmdə fel məqamında maddə və maddənin əsərlərindən boşdur.
İki. Misal aləmi ki, maddədən boşdur amma onun bəzi əsərlərindən varıdır: Şəkl, sahə, vəziyyət və qeyriləri.
Üç. Maddə və təbiət aləmi.[6] Bu bölgüyə əsasən üçüncü aləmdə yəni təbiət və maddə aləmində olan varlıqlar bir mənalı olaraq maddəyə bağlıdırlar. Bu aləmin xüsusiyyatlarından odur ki, hərəkət, dəyişiklik, zaman və məkan onu bütövlüklə tutubdur. Bu aləmin əksinə olaraq digər iki aləm maddədən daha uca və daha şərafətlidirlər. Buna əsasən ruhlar aləmində ki, mücərrədlər aləmidir zaman yoxdur bəlkə "dəhr" kəlməsi mücərrədlər üçün zərfdir maddiyyat üçün zərf olan zamanın müqabilindədir.
Əlbəttə ruhun mücərrəd olmağında şübhə yoxdur[7] və bir çox sübutlar onun üçün bəyan olubdur.[8]
Münasibdir ki, bu dəlillərdən birinə nümunə olaraq işarə edək: Hər insanın vücudunda iki cür dərk etmə var: Cüzi və ümumi: Cüzi beşdənəlik hisslər (görmək, eşitmək, iyləmək, dadmaq və toxunmaq) vasitəsilə dərk olur. Habelə hamısı bədənin xaricində yerləşir. Bəşərin digər dərk etməsi ancaq zehində yerləşir. Onların yeri insanın əqli və ruhudur: Elmlərin külliyatı və aksiyama kimi: Hər külli cüzidən daha böyükdür. Əlbəttə zehn hafizə və əql insanda ruhun sahələrindəndirlər. Ruh külliyatı, qaydaları və aksiyaları əhatə edir amma bu külliyat xaricdə yoxdur bəlkə insanın ruhuna ariz, buna əsasən onların ariz olunmuşlarıda maddi ola bilməz. Buna əsasən zərf və məzruf, hal və məhəl arasında münasibət var və problem qarşıya gəlməyəcək.[9]
Mərhum Xacə Nəsurəddin Tusi həmin arqumenti ruhun mücərrədliyi üçün qısa və şirin olaraq bu cür bəyan edir: "Ruh maddədən boş olan gövhərdir: Çünki o (külliyat) maddədən boşdur".[10]
Nəticə budur ki, ruhun mücərrədliyini və mücərrəd aləminin şərafətli və uca olmasını sübut etməklə habelə bunu ki, zaman təbiət aləminə məxsus olan xüsusiyyatlardandır və təbiət aləmi aləmlərin ən aşağısında dayanır. Aydın oldu ki, zaman maddə və təbiət aləmində istifadə olunur və ruhlar aləmində ki, maddədən və maddənin xüsusiyyatlarından da boşdur, zaman yoxdur.
[1] - Hərəkət: Onun üçün sadə bir tərif var ki, tədrici dəyişiklikdən ibarətdir. Hərəkət üçün başqa təriflərdə olub şeyin tədricən qüvvə halından fel halına xaric olması o təriflərdən biridir. Muhəmməd Təqi, Misbah, Amuzeşi fəlsəfə, səh 266 Sazimani təbliğat, ikinci çap, Tehran 1366.
[2] - Muhəmməd Təqi, Misbah Amuzeşi, cild 23, səh 148
[3] - Həmin, səh 149.
[4] - Bu iki kəlmə bəzən "məta" qarşısında və nisbət məfhumuna sahib olaraq işlənir. Bu cəhətdəndir ki, deyirlər sobatatın nisbəti dəhrin dəyişiklikləriylədir.
[5] - Həmin, səh 149.
[6] - Aştyani, Mirza Əhməd, Təraiful- hekəm, cild 1, səh 22 Səduq kitabxanası nəşriyyatı, üçüncü çap, Tehran, 1362 hicri şəmsi.
[7] - Quran ayələrinin mənası budur ki, insana üfürülən ruh mələkut aləmindən tanıtdırılır və Allahın özünə nisbət verilir. Bu göstərir ki, ruh maddiyyatdan uca dərəcədədir. Maddənin xüsusiyyatlarından biri ki, zamandır ruhlar aləmiylə uyğun deyil ki. N. K: Möminun, 12- 14, Səcdə 7- 9.
"وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَه مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَه فِي قَرارٍ مَكِينٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَه عَلَقَه فَخَلَقْنَا الْعَلَقَه مُضْغَه فَخَلَقْنَا الْمُضْغَه عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ Mərifət, Muhəmmət Hdi, Ülumi Quran, cild 1, səh 27- 31 Əttəmhid nəşriyyatı, Qum 1378.
[8] - Nümunə olaraq Əllamə Həsənzadə ruhun mücərrədliyi üçün yetmişdən artıq dəlil bəyan edir. Həsən Həsənzadə, Amuli, kəşful- murada təliqə, Əlməqsədus- sani, səh 278 İslam nəşri müəssisəsi, 1417 hicri qəməri.
[9] - Hüseyni Cəbəli, Seyyid Əbul- qasim, səh 84, came müdərrisin nəşriyyatı, Qum, 1387 hicri şəmsi.
[10] - Əllamə Hilli, şərhi Təcridul- etiqadat, ikinci hissə, beşinci məqsəd, səh 185.