Please Wait
7080
Ислам фәлсәфәсиндә өлүм будур ки, инсанын нәфси бәдәнин идарәсини әлдән верир вә бәдәндән ајрылыр. Әлбәттә, бу нәзәријјә Гуран вә рәвајәтләрдән әлә ҝәлир вә дәлаләт едир ки, өлүмүн маһијјәти фәна вә јохлуг дејил.
Ислами мәтнләрдә өлүм һаггында мүхтәлиф ифадәләр вардыр ки, һамысы бир ҹәһәтдә мүштәрәкдир. О да будур ки, өлүм фәна вә јохлуг дејил, бәлкә дә бир евдән диҝәринә көчмәкдир; Чүнки, инсан руһ вә бәдәндән ибарәтдир, руһ заһири һәјатын әлдән ҝетмәсинә сәбәб олан өлүмлә ахирәт аләминә көчүр. О ҹәһәтдән өлүм инсан нисбәт верилир.
Јухуда олдуғу кими, өлүм, мәләк васитәси илә руһун алынмасыдыр. Өлүм узун бир јуху кимидир вә јуху өзү мүвәггәти өлүмдүр. Бәс, өлүм мәһв олмаг вә јохлуг дејил вәфатдыр. Өлүм, тәбиәт аләминдә доғулуша дејилир вә руһ онун васитәси илә бу тәбиәт аләми илә мүгајисә олунмаз башга бир аләмә дахил олур.
Өлүм, бир көрпү вә кечиддир ки, инсан онун васитәси илә тәзә мејдана гәдәм гојур, дүнја евини абад, ахирәтини исә хараб етмәјибсә, чәтинликләрдән раһатлыға чатыр. Өлүмүн тәхирә салынмасы суалына белә ҹаваб вермәк олар ки, ајә вә рәвајәтләрдә ики ҹүр әҹәллә танышыг: асылы әҹәл вә дини мәнбәләрдә мүхтәлиф адларла гејд олунан гәти әҹәл.
Һәр бир фәрдин “асылы әҹәли” онун дүнјада јашадығы мүддәтдир ки, артырыла вә азалдыла биләр. Мәсәлән, гоһум-әгрәбајла әлагәләри јахшы гурмаг вә сәдәгә вермәк сәбәб олур ки, бу мүддәт узансын вә өлүм бир аз тәхирә дүшсүн, јахуд, валидејнләрин үзүнә гајытмаг вә ја гоһумларла әлагәләри кәсмәк сәбәб олар ки, өлүм вахтындан тез ҝәлсин. Бу һәмин әҹәлдир ки, “исбат вә мәһв Лөвһүн”дә јазылмышдыр. Амма, гәти әҹәл одур ки, онда һеч бир дәјишиклик ола билмәз вә “Үммул-Китабда” јазылыб.
Ислами мәтнләрдә өлүм һаггында вә онун һәгигәти барәдә мүхтәлиф ифадәләр ишләнмиш вә һәр бири өлүмүн бир ҹәһәтини бәјан етмишдир. Гуран вә рәвајәтләрдән ситат ҝәтирмәмишдән әввәл мүгәддимә үнваны илә бир нечә философун өлүм һаггындакы нәзәрләрини диггәтдән кечирәк:
Бу Әли Сина јазыр: “Өлүм, инсанын нәфсинин аләт вә вәсилә кими истифадә етдији бәдәнини тәрк етмәсидир. Аләт вә вәсиләдән мәгсәд инсанын әзаларыдыр ки, она бәдән дејилир.”[1]
Мәрһум Молла Сәдра јазыр: “Өлүм руһун бәдәндән ајрылмасыдыр. Нәфс өз ҝөвһәри һәрәкәтиндә елә бир мәрһәләјә чатыр ки, даһа аләт вә ја бәдәнә еһтијаҹы олмур. Бәдән ҝәми ролуну ојнајыр. Нәфс бу ҝәмијә минәндә Аллаһа тәрәф һәрәкәт едир. Гуруда вә суда руһ бәдәндән көмәк алыр, амма елә бир мәрһәләјә чатыр ки, артыг руһун бәдәнә еһтијаҹы олмур. Бунунла да өлүм габаға ҝәлир. Һәкимләрин фикирләшдији кими өлүм, бәдәнин тәбии гүввәләринин сона јетмәси јахуд, тәбии мејлләринин һәрарәтинин гуртармасы вә саир дејил. Бәлкә дә өлүм нәфс үчүн тәбии бир һаләтдир вә бу иш хејир вә камалын мајасыдыр. Нәфсин камал вә хејринин мајасы олан бир шеј һагдыр. Бәс, өлүм онун һаггыдыр.[2] О ҹәһәтдән әгли бәһсләрдә дејилир ки, өлүм: “бәдәни идарә едән нәфсин бәдәндән ајрылмасыдыр”[3] Һәр һалда, ислам философлары Гуран вә рәвајәтләр әсасында чылышыблар ки, өлүмү тәфсир етсинләр. Она ҝөрә дә, биз дә ајә вә рәвајәтләрдән бу мөвзуда истифадә едәҹәјик.
1. Гуран, бәзән өлүмү һәјат вә онун шүур вә ирадә кими әсәрләринин арадан ҝетмәси кими бәјан едир. Әлбәттә, бу о һалда мүмкүндүр ки, һәјат кими сифәт о шејдә габагҹадан мөвҹуд олсун. Гуранда охујуруг: “Аллaһы нeҹə инкaр eдирсиниз ки, сиз өлү идиниз, O, сизи дирилтди. O, сизи (əҹəлиниз ҝəлдикҹə) јeнə өлдүрəҹəк, сoнрa (Гијaмəтдə) јeнə дə дирилдəҹəк вə дaһa сoнрa сиз (əмəллəринизин һaгг-һeсaбы чəкилмəк үчүн) Oнa тəрəф (Oнун һүзурунa) гaјтaрылaҹaгсыныз.”[4] Јахуд, бүтләр һаггында охујуруг: “Oнлaр өлүдүрлəр, дири дeјиллəр.”[5] Өлүм вә һәјатын јохлуғу инсана нисбәт верилдикдә исә белә баша дүшүлүр ки, инсан руһ вә бәдәндән тәшкил олмуш вә руһун бәдәндән чыхмасы илә бир нөв бәдәндә олан һәјат сона чатмышдыр. Белә ки, өлүм инсаны гаршылајыр. Јохса, Гуранда инсанын руһуна өлүм нисбәти верилмәмишдир. Неҹә ки, мәләк һаггында да белә нисбәт верилмәјиб.[6]
2. Гуранын өлүм һаггында истифадә етдији сөзләрдән бири дә “тәвәффа” сөзүдүр.[7] Тәвәффа сөзү вәфа көкүндән олуб, бир шејин азалдыб артырмадан алынмасына дејилир. “Тәвәффәјтул-малә” – јәни, артырыб азалтмадан малы алдым. Гуранын ајәләриндә өлүм һаггында 14 дәфә бу ифадә ишләнмишдир. Бу белә бир һәгигәти бәјан едир ки, биринҹиси, инсанын гејри-мадди ҹәһәти дә вар вә инсан бу ҹәһәтинә ҝөрә һәјат сүрүр вә арадан ҝетмир. Өлүм вахты бу ҹәһәт (руһ) артырыб азалтмадан Аллаһын гејби мәмурларына тәһвил верилир вә онлар инсанын бу руһани ҹәһәтини алырлар. Бу ҹәһәт, гејри мадди олмагла Гуран чох ајәләрдә ондан нәфс вә руһ кими ад апарыр. Һәмин руһи вә илаһи ҹәһәтдир ки, инсан өлүмдән сонракы тәзә һәјатында онунла һәјатына давам едир. Икинҹи, инсанын шәхсијјәти онун бәдәни вә она табе заһири үзвләри дејилдир. Чүнки, бәдән тәдриҹлә арадан ҝедир[8] вә һараса тәһвил верилмир. Бу һагда диҝәр бир дәлил дә будур ки, Гуран ајәләриндә белә анларда руһа аид мәләкләрлә бир сыра данышыглары, о ҹүмләдән, өлүмдән сонра һәјата вә инсанын бәдәнинә гајытмасы кими арзу вә хаһиш ифадәләри ишләнмишдир. Бунунла да ајдын олур ки, инсанын шәхсијјәт вә һәгигәти һәмин шүурсуз вә һиссијјатсыз ҹәсәд вә бәдән дејил. Јохса, мәләклә данышыг вә саир .. мәнасыз оларды вә өлүмдән сонра мәләкләрин ихтијарында верилән шеј әслиндә инсанын әсл һәгигәти вә шәхсијјәтидир.[9] Демәк олар ки, өлүм јох олмаг дејил, вәфатдыр.(јәни, руһун тәһвил верилмәси)[10] Беләликлә, өлүм өзү бир варлыг олуб, јарадылмаг габилијјәтинә маликдир. Она ҝөрә дә Гуран өлүмү дә мәхлуг сајыр.[11] Зүмәр сурәсинин 42-ҹи ајәсиндә охујуруг: “Аллaһ (əҹəли чaтaн кимсəлəрин) ҹaнлaрыны (руһлaрыны) oнлaр өлдүјү зaмaн, өлмəјəнлəрин (һəлə əҹəли чaтмaјaнлaрын) ҹaнлaрыны исə јуxудa aлaр (чүнки јуxу дa өлүм кими бир шeјдир, јуxу зaмaны руһ бəдəни тəрк eдəр). Өлүмүнə һөкм oлунмуш кимсəлəрин ҹaнлaрыны (руһлaр aлəминдə) сaxлaјaр (oнлaрын руһу бир дaһa бəдəнлəринə гaјытмaз, бeлəликлə дə бəдəн өлүб ҝeдəр). Диҝəр (өлүмүнə һөкм oлунмaмыш) кимсəлəрин ҹaнлaрыны исə мүəјјəн бир мүддəтəдəк (əҹəллəри ҝəлиб чaтынҹaјa гəдəр јуxудaн oјaндыгдa бəдəнлəринə) гaјтaрaр.” Бу ајәдәки ишарәләр заһирдә нәфсә гајытмасына бахмајараг, әслиндә инсанын бәдәнинә вә ҹисминә гајыдыр. Чүнки, руһ јох, бәдән өлүр. Демәли, өлүм узун бир јухудур вә јуху исә мүвәггәти өлүмдүр. Башга сөзлә десәк, өлүмүн јуху илә о гәдәр дә фәрги јохдур, јалныз, јуху мүвәггәти вә ја нагис өлүмдүр; јәни, руһа иҹазә верилир ки, тәзәдән бәдәнә гајытсын.[12] Вагијә сурәсинин 60 вә 61-ҹи ајәләриндән ајдын олур ки, өлүм бир нөв бир евдән диҝәринә көчмәк, бир варлығын диҝәр варлыға чеврилмәсидир, фәна вә јох олмаг дејил.[13] Нәтиҹәдә демәк олар ки, өлүм тәзәдән доғулмагдыр. Ислам Пејғәмбәри (сәллаллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бу һагда бујурур: “Сиз фани олмагдан өтрү јох, әбәдијјәт үчүн јаранмысыныз вә тәкҹә бир мәнзилдән диҝәринә көчүрсүнүз.” [14]
Һәзрәт Әли (әлејһиссалам) өлүмү белә вәсф етмишдир: “Өлүм фани мәнзилдән әбәди вә баги мәнзилә көчмәкдир. Бәс, агил шәхс она неҹә лазымдырса һазырлашмалыдыр.”[15] Имам Һүсејн (әлејһиссалам) ҝөзәл бир ифадә илә өлүмү белә бәјан етмишдир ки: “Өлүм бир көрпүдүр ки, мөмин онун васитәси илә чәтинлик вә дәрдләрдән кечиб, ҝениш Ҹәннәтә дахил олур.”[16]
Амма, өлүмү тәхирә салмаг олар, ја јох? Суала белә ҹаваб вермәк олар ки, исламда әҹәл ики ҹүр тәриф олунуб.[17] Гуран бујурур: “Сизи пaлчыгдaн јaрaдaн, сoнрa дa (сизин үчүн) бир əҹəл (өлүм вaxты) мүəјјəн eдəн Oдур. (Аллaһын) јaнындa мə’лум бир əҹəл дə вaрдыр.”[18] Јәни, инсанын бир мүһүм әҹәли, бир дә мүәјјән вә тәјин олунмуш әҹәли вардыр [19] ки, о да Аллаһ јанындадыр вә онда һеч бир дәјишиклик олмаз. Буна дә шаһид “индәһу” (Онун јанында) кәлмәсидир. Диҝәр тәрәфдән дә ајәдә вар ки: “Аллаһ јанында һәр шеј әбәдидир”[20] Бу да Јунус сурәсиндә гејд олунан дәјишмәз әҹәлдир. Гуранда охујуруг: ”Oнлaрын əҹəли ҝəлиб чaтдыгдa (oндaн) бирҹə сaaт бeлə нə ҝeри гaлaр, нə дə ирəли кeчəрлəр".
Әлбәттә, гејд етмәк лазымдыр ки, гәти әҹәлин мүтләг әҹәлә олан нисбәти мүнәҹҹәз мүтләгин (гәти вә иҹазә верилмиш мүтләг әмәл) мәшрут мүәлләгә (шәртлә олан әҹәлә) нисбәти кимидир. Она ҝөрә дә ола биләр, шәртли асылы (әҹәл) шәртинин олмамасына ҝөрә баш вермәсин. Амма мүтләг әҹәл дәјишмәдән баш верир вә һансыса бир шәртә еһтијаҹы јохдур. Әҝәр бу мәсәләни Рәд сурәсинин 39-ҹу ајәси илә ујғунлашдырсаг, нәтиҹә алыныр, ајәдә охујуруг: “Aллaһ (һəмин китaбдaн) истəдији шeји мəһв eдəр, истəдијини дə сaбит сaxлaјaр (бəндəлəринə aид һəр һaнсы бир һөкмү лəғв eдиб бaшгaсы илə дəјишəр вə јa oну oлдуғу кими сaxлaјaр). Китaбын əсли (лөвһи-мəһфуз) Oнун јaнындaдыр.”[21] Нәтиҹә будур ки, “мүтләг әҹәл” о әҹәлдир ки, Лөвһи-мәһфузда” јазылыб вә дәјишмәздир, “асылы әҹәл” исә “мәһв вә јазы” лөһвүндә јазылыр вә дәјишмәк имканы вар.
“Уммул-Китаб” о дәјишмәз һадисәләрә аид олур ки, онларын баш вермәси гәтидир. Јәни, бу китабда јазылмыш һадисәләр өз там вә камил сәбәбләринә елә нисбәт верилир ки, һеч вахт дәјишилмәк шәраитләри јохдур. “Мәһв вә јазы лөвһ”ү исә о һадисәләрә аид олур ки, сәбәбләри нагис вә “түгтәзијат” адланыр вә ола билсин ки, мүәјјән манеәләр һадисәнин баш вермәсинин гаршысыны алсын. Она ҝөрә дә бәзән гәти әҹәллә асылы әҹәл бирликдә бир нәфәрдә ҹәм олур вә бәзән дә ҹәм олмур вә баш верән әҹәл гәти әҹәл олур.[22]
Һәр һалда асылы әҹәлин (әҹәли мүәләг) габилијјәти вар ки, тәхирә дүшсүн вә мүхтәлиф манеәләр бу әҹәлин баш вермәсинин гаршысыны мүвәггәти алсын. Она ҝөрә дә әҝәр рәвајәтләрдә охујуруг ки, филан әмәл әҹәлин гаршысыны алыр вә өмрү узадыр, һәмин мәна баша дүшүлмәлидир.
Рәвајәтдә вар ки, јахшы әмәлләри илә јашајан инсанлар тәбии өмүрләри илә јашајанлардан чохдур. Ҝүнаһларынын сәбәбиндән өләнләрин сајы өз тәбии әҹәлләри илә өләнләрдән чохдур.[23] Бәзән бәјан олунур ки, сәдәгә асылы әҹәлин гаршысыны алыр[24] вә јахуд гоһумларла әлагә сахламаг өмрүн узанмасына сәбәб олур.[25]
Өмүр узанмасы һаггында даһа чох мәлумат алмагдан өтрү бу китаблара баха биләрсиниз. “Ма јәдфәул-әҹәлул-мүәлләг” (асылы әҹәли тәхирә салам әмәлләр), “ма јәзиду фил-өмр” (Өмрү узадан әмәлләр).[26]
[1] Шејхур-рәис, Рисаләтуш-шифа мин хофил-мөвт, (Өлүм горхусундан шәфа рисаләси) сәһ-340-345.
[2] Молла Сәдра, Әсфар, 9-ҹу ҹилд, сәһ-238.
[3] Муфаригәтун-нәфси лил бәдән би ингитаи тәлигиһат-тәдбири. (Нәфсин тәдбирли шәкилдә бәдәндән ајрылмасы бәһси)
[4] Бәгәрә сурәси, 28.
[5] Нәһл сурәси, 21.
[6] Тәфир Әл-Мизан, 14-ҹү ҹилд, сәһ-286.
[7] Нәһл сурәси, 32; Әнфал сурәси, 50; Әнам сурәси, 50; Зүмәр сурәси, 42.
[8] Әнам сурәсинин 60-ҹы ајәсиндә охујуруг: “Одур ки, сизи тәһвил алыр.” “сиз” сөзүндән чох вахт “мән” јахуд, “өзүм” кими ад апарылыр вә һәмишә сабитдир.
[9] Шәһид Мүтәһһәринин әсәрләри, 2-ҹи ҹилд, сәһ-511-503.
[10]Ҹавад Амули, Әбдуллаһ, Тәфсир мөвзуји Гуран, 3-ҹү ҹилд, сәһ-388-397 вә 2-ҹи ҹилд, сәһ-497-509.
[11] Мүлк сурәси, 1-2, «Һансынызын әмәлҹә даһа ҝөзәл олдуғуну сынамаг (бәлли етмәк) үчүн өлүмү вә һәјаты јарадан Одур.” Пејам Гуран, 5-ҹи ҹилд, сәһ-430.
[12] Пејам Гуран, 5-ҹи ҹилд, сәһ-433.
[13] Әл-Мизан, 19-ҹу ҹилд, сәһ-133, 20-ҹи ҹилд, сәһ-356.
[14] Әлламә Мәҹлиси, Биһарул-Әнвар, 5-ҹи ҹилд, сәһ-139.
[15] “Әл-мөвту, муфаригәтул дарул-фәна вә иртиһалу илә дарул-бәга”, башга бәјанда бујрур: “Кечид јериниздән јапышын таинки әсл јеринизә чатасыныз.” (Нәһҹүл-Бәлағә, Сүбһи Салеһ, сәһ-493) “Дүнја кечид јери вә Ахирәт галмаг јеридир. Өлүм вахты чатанда сизи о тәрәфә апараҹаглар. “О заман Рәббинизә тәрәф апарылаҹагсыз!” (Гијамәт сурәси, 26-30)
[16] Әлламә Мәҹлиси, Биһарул-Әнвар, 6-ҹы ҹилд, сәһ-154; Мәанул-әхбар, сәһ274; Мизанул-Һикмәт,9-ҹу ҹилд, сәһ-234;
[17] Әлламә Мәҹлиси, Биһарул-Әнвар, 5-ҹи ҹилд, сәһ-139.
[18] Әнам сурәси, 2.
[19] Ајәдә “әҹәл” сөзү мүтләг ишләниб вә бунун да хүсуси мәнасы вар.
[20] Нәһ сурәси, 96.
[21] Рәд сурәси, 39.
[22] Тәбатәбаи, Әл-Мизан, 7-ҹи ҹилд, сәһ-8-10.
[23] Әлламә Мәҹлиси, Биһарул-Әнвар, 5-ҹи ҹилд, сәһ-140, Мизанул-Һикмәт, 1-ҹи ҹилд, сәһ-30.
[24] Мәһәммәди, Реј Шәһри, Мизанул-Һикмәт, 1-ҹи ҹилд, сәһ-30.
[25] Мәһәммәди, Реј Шәһри, Мизанул-Һикмәт, баб 1464, вә баб 1467.
[26] Мәһәммәди, Реј Шәһри, Мизанул-Һикмәт, 6-ҹы ҹилд, сәһ-549, баб-2932.