İslamın kəlam və fəlsəfi təfəkküründə şiənin öndər olması

Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) səhabələrinin əsərləri ilə tanış olanlar yaxşı şəkildə bilirlər ki, səhabələrdən gəlib çatan bu qədər əsərlər arasında fəlsəfi təfəkkürə şamil olan hətta bir əsər belə nəql olunmamışdır. Amma Əmirəl-möminin Əli (əleyhis-salam)-ın cazibədar və ecazkar bəyanlarında ilahiyyatda ən dərin fəlsəfi təfəkkürlərə şamil olan məsələləri görmək olar.

Səhabə, tabein və nəhayət o dövrün ərəbləri azad fəlsəfi təfəkkürlə heç bir vəchlə tanış deyirdilər. Hicrətin ilk iki əsrinin alimlərinin sözlərində də fəlsəfi tədqiqatla əlaqədar heç bir şey gözə dəymir. Yalnız şiə rəhbərlərinin dərin və dolğun bəyanlarına, xüsusilə şiələrin birinci və səkkizinci imamının sözlərində ən dəyərli, nəfis fəlsəfi fikirlərdən ibarət olan sonsuz xəzinələr vardır. Məhz bu böyük şəxsiyyətlər öz tələbələrindən bir qrupunu həmin təfəkkürlə tanış etmişdilər.

Fəlsəfi təfəkkürün üçüncü hicri əsrinin əvvəllərindən yunan kitablarının tərcüməsi ilə ümum müsəlmanların arasında yayılmasına baxmayaraq, əhli-sünnətin əksəriyyətinin arasında yeddinci əsrə qədər davam gətirə bilmədi və İbni Ruşd Andolosinin getməsi ilə fəlsəfə tamamilə yığışdırıldı. Lakin bu təfəkkürlər şiələrin arasından heç vaxt götürülməmişdir. Bu təfəkkür tərzinin şiələrin arasında qalmasının ən mühüm amili onların öz rəhbərlərindən yadigar qalmış nəfis və dəyərli elmi xəzinələr olmuşdur.

Əhli-beytin (əleyhimus-salam) dəyərli elmi ehtiyatlarını tarix boyu yazılan fəlsəfi kitablarla müqayisə etsək, aşkar şəkildə görəcəyik ki, fəlsəfə həmin elmi xəzinələrə günbəgün yaxınlaşmış, nəhayət 11-ci hicri əsrində təqribən bir-biri ilə tamamilə uyğunlaşmış və aralarında cüzi ixtilafdan başqa bir şey olmamışdır.

v) Kəşf və şühud

Qurani-kərim özünün gözəl bəyan üslubu ilə buyurur ki, həqiqi maarifin hamısı gerçək tövhid və Allah şünaslıqdan qaynaqlanır, kamil Allah şünaslıq da o kəslərə məxsusdur ki, özünün hər bir şeyini unudaraq bütün qüvvələrini mücərrəd aləmə yönəltsinlər, sırf bəndəlik və ixlasla pak və münəzzəh Allahın nuruna göz diksinlər, gerçəklik görən həqiqət gözləri ilə əşyaların həqiqətini, asimanın və yerin mələkutunu müşahidə etmiş olsunlar. Çünki yalnız belə insanlar ixlas və bəndəlik sayəsində yəqin məqamına çatmış olurlar, yəqin sayəsində asimanın və yerin mələkutunu müşahidə edirlər, axirət aləminin əbədi həyatı onlar üçün aşkar olur.

Aşağıdakı ayəyə diqqət yetirməklə müddəamız tamamilə aşkar olur:

وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ

“Sənə yəqin gəlincəyə qədər Rəbbinə ibadət et.” [3]  

کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ   لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ

“Xeyr, əgər elmul-yəqinlə bilsəydilər, mütləq cəhənnəmi görərdilər.” [4]

فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا

“Hər kəsin Rəbinin görüşünə ümidi varsa, gərək saleh əməllər görsün və Rəbinə ibadətdə heç bir şeyi şərik qoşmasın.” [5]

Şiə irfanı

Əvvəla: İslamda irfanın mənşəyini bu sonsuz və dəyərli maarif xəzinəsini bəşər cəmiyyətlərinin ixtiyarına verən Əli (əleyhis-salam)-ın bəyanlarında – irfani həqiqətlər və mənəvi həyatın mərhələləri bölməsində axtarmaq lazımdır.

İkincisi: Şiə irfanının seyr-süluk yolunda şəri meyarlara riayət və onun şəriət qanunları ilə tətbiq edilməsi bu məzhəbdəki irfanın əqidəvi, fikri və əxlaqi azğınlıqlardan amanda qalmasının ən mühüm amili olmuşdur. [6]

3. Şiə təfəkkürünün etiqad sahəsində yenilikləri

Bura qədər qısa şəkildə bəyan etdiklərimiz şiə təfəkkürünün əsasıdır. Bu təfəkkürün əməl və inanc sahələrində əldə etdiyi nailiyyətlər o qədər çoxdur ki, onun sadəcə ünvanlarını zikr etmək belə, uzun bəhsləri tələb edir. Buna görə də onun etiqad (kəlam) sahəsindəki bəzi ünvanlarına işarə edirik. Şiə təfəkkürünün kəlam və fiqh hövzəsindəki nailiyyətləri ilə əlaqədar müfəssəl bəhsləri başqa vaxta həvalə edirik.

–  Allahın varlığına etiqad bütün ilahi dinlər arasında müştərək olan etiqad prinsipidir və bu prinsip müxtəlif yollarla isbat olunur.

– Tövhidin ilk mərhələsi “zatda olan tövhid”dir və bunun ardınca da sifətlərdə və fellərdə olan tövhid gəlir. Allah-taalanın vücudu misirsiz və yeganədir, Onun zatı bəsitdir, yəni heç bir şeydən tərkib tapmamışdır, Onun vücudunda xarici və əqli tərkibə yol yoxdur. Onun müqəddəs zatı bütün kamal sifətlərinə malikdir və bütün nöqsanlı sifətlərdən uzaqdır. Onun sifətləri zatı ilə eyniyyət təşkil edir və zatına əlavə edilmiş deyildir. Öz işlərini əncam verməkdə heç bir şəxsə və heç bir şeyə ehtiyacı yoxdur. [7]

–  Aləmin Allahdan başqa heç bir tərbiyə edəni – Rəbbi və tədbir edəni – Müdəbbiri yoxdur. İdarə edən başqa varlıqlar, o cümlədən mələklər öz vəzifələrini yalnız Onun hikmət üzündən olan istək və izni ilə yerinə yetirilər.

– İbadətdə tövhid. Bu, bütün səmavi din və şəriətlər arasında müştərək olan bir prinsipdir. Peyğəmbərlərin (əleyhimus-salam) göndərilməsində əsas hədəf bu prinsipə təkid və onun camaata xatırladılması olmuşdur.

– Şəfaət və təvəssülə etiqad; Quran təlimlərinə müvafiq olaraq bu iki məsələnin tövhidlə heç bir ziddiyyəti yoxdur və şirk hesab olunmur.

– Əqli hüsnə və qübhə etiqad, eləcə də Allah-talanın pak zatının çirkin işlər görməkdən pak və uzaq olmasına, hər növ zülmün Ondan inkar edilməsinə əqlin etiqadı. [8]

Hüsn və qübhə olan etiqadın çoxlu nəticələri vardır. Onlardan biri də Allahın ədalətli olmasına etiqaddır. Ədalətin özü də müxtəlif qollara və şaxələrə ayrılır. (Onun ədalətinə etiqad ilahi maarifdə bizim üçün çoxlu qapılar açılır və bir çox etiqadi problemləri həll edir.) Misal üçün, Allah-taalanın ədaləti müctəhidin adil olmasını, habelə hakimlərin, siyasi və ictimai rəhbərlərin, imam camaatın, məhkəmədə şahidlərin ədalətli olmasını tələb edir.

– Cəbr və ixtiyar bölməsində “əmrun beynəl-əmreyn”ə etiqad. [9]

– Allahın hikmət üzündən olan istək və iradəsi tələb edir ki, ruhi və mənəvi təkamül yolunu keçmək istəyənlər üçün peyğəmbərlər göndərsin və insanın xilqətin ali hədəflərinə doğru hidayətində əqlin hidayəti ilə kifayətlənməsin.

– İlahi peyğəmbərlər vəhyin alınması, qorunub saxlanması və ümmətə çatdırılması məqamında hər növ xəta, sapma və günahdan – istər qəsdən olsun, istərsə də səhvən – uzaqdırlar.

– Peyğəmbərlər (adi həyatlarında da) hər növ günah işdən və yaramaz şeylərdən uzaqdırlar.

– İlahi peyğəmbərlər silsiləsinin son halqası olan həzrət Muhəmməd ibni Əbdullah (səlləllahu əleyhi və alih) nübuvvətini özünün əbədi möcüzəsi və təhəddi vasitəsi ilə başlamışdır.

– İslam dini dünya səviyyəli və ümumi bir dindir; o, hər hansı bir məntəqəyə, coğrafi sərhədlərə və yaxud hər hansı bir qövmə, tayfaya məxsus deyildir.

– İslam Peyğəmbəri xatəm (son) peyğəmbərdir, onun kitabı – Qurani-kərim səmavi kitabların, şəriəti də bütün asimani şəriətlərin sonuncusudur.

– Biz müsəlmanların asimani kitabı olan Qurani-kərim hər növ təhrifdən amandadır: ona nə bir şey əlavə edilmiş, nə də ondan bir şey azaldılmışdır.

– Allahın hikmət əsasında olan istəyi belə olmuşdur ki, Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) bir nəfəri özündən sonra islam ümmətinə imam və rəhbər təyin etsin. O həzrət də müxtəlif məqamlarda Əli ibni Əbi Talib (əleyhis-salam)-ı özündən sonra xəlifə təyin etməklə bu mühüm vəzifəsini yerinə yetirmişdir.

– Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in vəfatından sonra imamın vəzifəsi aşağıdakılardır: Quran məfhumlarının və şəriət hökmlərinin bəyan etmək, cəmiyyətin hər növ mənəvi və əqidəvi azğınlığından saxlamaq, dini və əqidəvi suallara və şübhələrə cavab vermək, cəmiyyətdə haqq-ədaləti icra etmək, düşmənlər müqabilində ölkə sərhədlərinin keşiyini çəkmək.

– Peyğəmbərin canişini olan imam elm və əxlaq nəzərindən xüsusi ilahi inayətə layiq görülməli və qeybi tərbiyədən bəhrələnməlidir. Yəni Peyğəmbər kimi hər növ səhvdən və unutqanlıqdan amanda olmalı, həmçinin günah və xəta qarşısında məsum olmalıdır. Buna görə də imamın (kim olacağını) ayırd və təyin etmək yalnız Allah tərəfindən və Peyğəmbərin vasitəsi ilə və ya əvvəlki imamın vasitəsi ilə mümkün ola bilər.

– Peyğəmbərin canişini on iki nəfərdir və sünnü-şiələrin mənbələrində “insna əşər (on iki) xəlifə” ifadəsi ilə gəlmişdir. Onların birincisi Əliyyibni Əbi Talib (əleyhis-salam), sonuncusu isə həzrət Höccət ibnil-Həsən Əskəri (əleyhis-salam)-dır.

– Peyğəmbərin canişini olan məsum imamların müqəddəs adları aşağıdakı tərtiblədir: 1. Əliyyibni Əbu Talib, 2. Həsən ibni Əli, 3. Hüseyn ibni Əli, 4. Əliyyibni Hüseyn, 5. Məhəmməd ibni Əli, 6. Cəfər ibni Muhəmməd, 7. Musa ibni Cəfər, 8. Əliyyibni Musa, 9. Muhəmməd ibni Əli, 10. Əliyyibni Muhəmməd, 11. Həsən ibni Əli, 12. Məhdi (əleyhimus-salam).

– On ikinci İmam vədəsi verilən Həzrət Məhdi (əleyhis-salam)-dır və o, İmam Həsən Əskəri (əleyhis-salam)-ın oğludur. 255-ci ildə Samirra şəhərində dünyaya gəlmişdir. O hal-hazırda diridir və dünya səviyyəli qiyam və inqilab üçün ilahi fərmanı gözləyir. O həzrətin qeybdə olduğu dövrdə vəliyyi-fəqih İslam hökumətinin rəhbərliyi məqamını öhdəsinə alır. [10]

– Şiə təfəkkürünün özünəməxsus səciyyələrindən biri də ictihad qapısının daim açıq olmasıdır. Yəni fiqh və əməli (praktiki) hökmlər sahəsində külli prinsiplərin cüzi məsələlərə tətbiq edilməsi və ilahi hökm və göstərişlərin dini mətnlərdən (mənbələrdən) əldə olunmasını təkcə əvvəlki alimlərin dərk edilməsində xülasələndirmir.

– Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) xanədanından olan bir nəfərin axirəz-zamanda zühur edərək haqq-ədaləti dünya səviyyəsində bərqərar etməsi və bəşəri gerçək kamala çatdırması islamın danılmaz əqidə prinsiplərindən biridir. Belə ki, həm sünnü, həm də şiələrin mənbələrində bu müddəaya dair şahidlər vardır. Dünya səviyyəli xilaskarın zühuruna etiqad hətta əvvəlki dünya dinlərinin də, o cümlədən məsihilik, yəhudilik, zərdüştlük və s. etiqad prinsiplərindən biri olmuşdur. [11]

– Rəcətə etiqad; yəni bir qrup adamın öldükdən sonra və qiyamətdən əvvəl bu dünyaya qayıtmasına etiqad. [12]

– Ölümdən sonrakı həyata etiqad bəsləmək; yəni bütün insanların dirilərək bu dünyada gördüyü əməllərin mükafat və ya cəzasını axirət aləmində alacağına, ölümün həyatın sonu olmamasına, əksinə insanın ölməklə bir dünyadan başqa bir dünyaya nəql olunmasına etiqad; eləcə də dünya ilə axirət arasında bərzəx adlı digər bir aləmin varlığına etiqad. Belə ki, onun da özünəməxsus həyatı, neməti və əzabı vardır. [13]