Мәгам, о мәнзил вә мәртәбәјә дејилир ки, ариф узун илләрин чәтинликләриндән вә бәдәнин дәфәләрлә мәнәви ҹәһәтдән пакладыгдан сонра о мәртәбәјә чатыр. Беләликлә, мүһүм бир шејин өзүнү әлә ҝәлмәси вә дәјишиклик адәтән, чох вахт асанлыгла әлә ҝәлмир вә баги галыр.

Фәна мәгамында инсан өзүнү, бәндәчилијини, арзу вә мејлләрини вә әтрафында олан бүтүн ҹаһаны Аллаһ-тааланын дәрҝаһында һеч билир вә јалныз Аллаһ-таалаја нәзәр едир. Илаһи өвлијалар һәр нә ҝөрүрләрсә һагдыр. Истәр васитә илә, истәрсә дә васитәсиз олсун. Бу васитәләр, бәзән илаһи сифәтләр олур вә мәрифәт саһибләриндән бүтүн һиҹаблары, һәтта нур һиҹабларыны да арадан апарыр: “Илаһи! Өзүндән башга һәр шејдән ајрылмағы мәнә лүтф елә! .....Таинки, гәлбимин бәсирәт ҝөзләри нур һиҹабларыны ачсын!” Бәли, бу һал фәнанын ән сон дәрәҹәсидир вә ондан сонра инсан Аллаһ-тааланын мәһәбәтиндә там гәрг олур вә Ондан башга һәр шеј һеч олур. Бу һалдыр ки, һаггын гулағы илә ешидир, һаггын ҝөзү илә ҝөрүр вә һаггын дили илә данышыр.  Бу һаләтин Аллаһ-тааланын пак Затынын дәркинин гејри-мүмкүн олмасы илә һеч бир зиддијјәти јохдур. Аллаһ-тааланын мүгәддәс пак Затынын дәрки һеч кимин гүдрәтиндә дејил.

Изаһ:

Фәна лүғәтдә мәһв олмаг вә јохлугдур. Бу сөзүн зидди исә бәга вә галмагдыр. Охшарлары истисна олмагла, бу кәлмә Гуранда истифадә олунмамышдыр. Мәслән, Гуранда охујуруг: “(Јер) үзүндә олан һәр кәс фанидир. Анҹаг әзәмәт вә кәрәм саһиби олан Рәббинин заты багидир.”[1] Аллаһ-таала бу ајәдә фәнаны бәганын мүгабилиндә гәрар вермишдир. Јәни, бәга јалныз, Аллаһ-таала аиддир, Ондан башга бүтүн варлыглар һамысы фани олмаға мәһкумдур.

Лакин, фәнанын дини мәнасы илә лүғәтдәки мәнасы ејни дејил. Диндә фәна - јәни, инсанын өзүнү ҝөрмәмәси вә һеч һесаб етмәсидир. Әлбәттә, бу мәнада јох ки, инсан тамамилә өзүндән хәбәрсиз олсун, бәлкә дә инсан Аллаһ-тааалынын һүзурунда өзүнү һеч һесаб етсин вә јалныз Аллаһ-тааланы ҝөрсүн.

Фәнанын арифләр тәрәфиндән тәрифи:

Әбу Сәид Хәрраз фәнанын тәрифиндә јазыр: “Фәна бәндәнин бәндәчилик ҹәһәтдән фани олмасы, бәга исә илаһи шаһидлик ҹәһәтдән бәгалыгдыр.”[2] Гушејри мөтәгиддир ки: “Һәр кимә һәгигәт солтаны галиб ҝәлсә вә Һагдан башга һеч бир шеји ҝөрмәсә, она дејәрләр халгдән фани олду вә Һагда галды.” Һәмчинин, Мирсејид Шәриф Ҹурҹани јазыр: ”Бәјәнилмәмиш сифәтләрин сүгутуна фәна, бәјәнилмиш сифәтләрин вүҹудуна исә бәга дејилир.”[3]

Фәна мәгамы:

Ирфанда ики термин вар: 1. Мәгам; 2. Һал;

Мәгам, о мәнзил вә мәртәбәјә дејилир ки, ариф узун илләрин чәтинликләрдән вә өзүнү дәфәләрлә мәнәви ҹәһәтдән пакладыгдан сонра о мәртәбәјә чатыр. Беләликлә, о мәгамын арадан ҝетмәси вә ја дәјишмәси адәтән баш верә билмәз. Башга сөзлә десәк, арифин ихтијари даими сејр вә мәнәви һәрәкәтләри чох чәтинликлә әлә ҝәлир вә зөһд вә өзүндән кечмәклә елә бир хүсуси мәгама чатыр ки, о мәгам асанлыгла арадан ҝетмәз. Амма, “һал” бу мәгамын әксидир. Хүсуси кејфијјәтдә олан бир дәјишикликдир ки, мүәјјән мәгамлара чатдыгдан сонра ихтијарсыз олараг арифин гәлбинә һаким олур. Она ҝөрә дә ола биләр ки, ани вахтда олсун вә арадан ҝетсин. Бәс “һал”, сабит бир кејфијјәтдә олмајыб, дәјишилә вә арадан ҝедә биләр.[4]

Фәна мәгамында инсан өзүнү, бәндәчилијини, арзу вә мејлләрини вә әтрафында олан бүтүн ҹаһаны Аллаһ-тааланын дәрҝаһында һеч билир вә јалныз, Аллаһ-таалаја нәзәр едир. Бу һалда фәна лүғәт мәнасында олан бир нөв нагисликдән фәргли олуб јахшы бир вәсфдир. Бу һал инсанын ән али камал мәртәбәләриндән сајылыр. О сәбәбдән арифләр дејирләр: “Фәнанын нәтиҹәси Һаггын дәрҝаһында баги галмагдыр.” Сәдинин дили илә десәк:

Уҹалығы өзүнү ашағы салмагла тап,

Јохлугда өзүнү ҝөр таинки вар оласан!

Арифләрин дилиндә бу вәзијјәтә “фәна филлаһ” (Аллаһда фани олмаг) дејилир.

Фәна мәгамыны әлә ҝәтирмәк:

Инсанла Аллаһ-таала арасында ҝүнаһ вә тәкәббүр һәмишә һиҹабдыр. Она ҝөрә дә Аллаһдан гејрисинә бағланмаг өзү бир нөв һиҹабдыр. Бу гаранлыг һиҹаблар инсанын Аллаһ-таалаја јетишмәсинә мане олур. Бәс, әҝәр инсандан һеч бир ҝүнаһ, һиҹаб вә дүнјаја бағлылыг баш вермәсә вә инсанын әсл диггәти өзүнүн фитрәтинә олса, о заман мәһдуд һалда да олса Һаггы ҝөрә биләр. Бу мәгамдан сонра фәна мәгамы әлә ҝәлир.

Әлбәттә, бу јолда чох мәнзилләр јер јоллары вар ки, бу гыса бәһсдә онлары ачмаг олмур. Ихтисара ҝөрә о бәһсләрә дахил олмуруг. Амма, Аллаһ-тааланы ҝөрмәк, фәна, бәга вә саир һалдан мәгсәд Ону ади ҝөзлә ҝөрмәк дејил. Чүнки, Гуран ајәсинә әсасән, “Ҝөзлəр Oну (ҝөрүб) дəрк eтмəз.[5]” Мәгсәд фикир јоллары да дејил. Чүнки, фикир јолларына шуһуд, ҝөрүш вә саир .. демәзләр. Бәлкә дә Гуран ифадәсинә әсасән, Аллаһ-тааладан гејри һәр шејдән әлини үзмәјә дејилир. Фәна мәгамына чатмагдан өтрү салеһ әмәлләр јеринә јетирмәк, Аллаһ-таалаја ширк гошмамаг лазымдыр. Јәни, һәр кәс Һаггы васитәсиз мүшаһидә етмәк истәјирсә, өзүндән вә Аллаһдан гејрисиндән кечмәји лазымдыр. Гуранда Аллаһ-таала бујурур: “Ким Рəбби илə гaршылaшaҹaғынa (гијaмəт ҝүнү дирилиб һaгг-һeсaб үчүн Аллaһын һүзурундa дурaҹaғынa) үмид бəслəјирсə јaxшы иш ҝөрсүн вə Рəббинə eтдији ибaдəтə һeч кəси шəрик гoшмaсын!"[6] Һәзрәт Муса (әлејһиссалам) да Аллаһ-тааланы бәсирәт ҝөзү илә мүшаһидә етдикдә биһуш олур вә өзүнә ҝәлдикдән сонра бујурур: “Илаһи! Сәни сәндә фәна олуб, Сәндән гејрисиндән әл үзмәдән ҝөрмәк олмаз!”[7]

Амма, бу бәһсдә ән мүһүм мәтләбләрдән бири будур ки, бәзи арифләр вә сејр мәнәвијјат әһлинин Аллаһ-тааланы васитәсиз бәсирәт ҝөзү илә мүшаһидә етмәләринин мәнсы нәдир? Үмумијјәтлә, бу васитәләрдән мәгсәд нәдир?

Бу суалын изаһында јахшы олар ки, имам Хомејни (рәһмәтуллаһ)-ын “Әрбәин һәдис” китабындакы ифадәләриндән истифадә едәк. Орда Имам (рәһмәтуллаһ) јазыр: “Инсанын там вә камил шәкилдә тәгва мәрһәләсини баша вурмасындан, гәлбин бүтүн аләмдән үз чевириб, бүтүн мадди мејлләрини вә шәхсијјәт вә мәнәм-мәнәмлијини ајагларынын алтына атмасындан сонра там нијјәт вә диггәтлә Аллаһ-тааланын мүгәддәс вә пак Зати адларына вә сифәтләринә үз тутуб Онун мәһәббәтиндә гәрг олдугдан вә гәлбини бу истигамәтдә там мејлиндән сонра арифин гәлбиндә бир нөв гәлби бәсирәт ҝөзү ачылыр вә Аллаһ-тааланын ад вә сифәтләринин тәҹәлијјатларыны мүшаһидә етмәјә наил олур. Бу һалда арифин пак вә мүгәддәс руһу илә Һагг арасында Аллаһ-тааланын сифәт вә адларындан башга һеч бир һиҹаб галмыр. Бәзи ирфан саһибләриндә ола билсин һәтта, Аллаһ-тааланын ад вә сифәтләри илә онун арасындакы нур һиҹаблары да арадан ҝетмиш олсун вә ариф өзүнү мүгәддәс пак Зата бағлы олдуғуну мүшаһидә етсин вә Һаггын ону һами кими әһатә етмәси вә ариф, өзүнү мүгәддәс пак Затда фани вә һеч олмасыны дәрк етсин.”[8] Бу мәзмуна “Шәбанијјә мунаҹаты” адлы шәриф дуада ишарә олунмушдур. “Илаһи! Өзүндән башга һәр шејдән ајрылмағы мәнә лүтф елә! .....Таинки, гәлбимин бәсирәт ҝөзләри нур һиҹабларыны ачсын!” [9]

Бәли, ола билсин бәндә елә бир мәгама чатсын ки, онунла мәбуду арасында Һагг-тааланын сифәт вә адларындан башга һеч бир һиҹаб олмасын, һәмчинин, ола билсин, бәндә елә бир мәгама јетишсин ки, һәтта бу нурани һиҹаблар да арадан ҝетсин. Ариф вә мәнәви јолчу бу һиҹабларын һамысындан кечир ва Һагда күлли фани олур. О вахт бәндә һәр нә ҝөрүрсә тамамилә Һагдыр. Ешитдији һәр шеј ејни Һагдыр. Санки, Һаггын ҝөзү илә ҝөрүр, Һаггын гулағы илә ешидир вә Һаггын дили илә данышыр вә Һаггын хејриндән кор олур. Будур, Аллаһ-таалада фани олмаг вә мүтләг шәкилдә Һагг дәрҝаһында там шәкилдә һеч олмаг.