تسلسل علل به این جهت محال است که لازمه‌اش تناقض می‌باشد؛ زیرا در آن‌جا «توقف وجودی» مطرح است که از یک‌سو تا علت تحقق پیدا نکند معلول محقق نمی‌شود، و از سوی دیگر چون علت‌ها هیچ‌گاه به علتی که خود معلول نباشد منتهی نمی‌شوند و سلسله هیچ‌گاه پایان نمی‌پذیرد، در حقیقت علت هیچ‌گاه محقق نمی‌شود، و این محال است؛ چون مستلزم این است که علت هم موجود باشد و هم موجود نباشد.[1]

اما مقصود از ازل و ابد، اگر وجود خدای متعال باشد، بدین معنا است که یک حقیقت عینی داریم که محدود به زمان نیست، بلکه خود او است که زمان را آفریده؛ برای او ابتدا یا انتها نمی‌توان فرض کرد.

و اگر منظور ازلی و ابدی بودن فیض و مخلوق باشد، به این معنا است که سلسله معلول‌ها اگرچه از نظر زمان ابتدا و انتها ندارند، ولی از نظر وجودی به علتی که خود معلول نیست منتهی می‌شوند.

بنابراین، دلیل محال بودن تسلسل علل، یعنی «لزوم تناقض» در ازل و ابد جریان ندارد.[2]

[1]. ر. ک: «دور و تسلسل»، 3902.

[2]. ر. ک: «ماده و صفات واجب»، 86362.