اگرچه اسم‌ها در زبان عربی به دو نوع مذکر و مؤنث تقسیم می‌شوند؛ اما باید دانست که هرکدام از این‌ دو نیز یا حقیقی‌اند و یا مجازی![1]

مذکر و مؤنث حقیقی در مواردی هستند که جنسیت در آنها معنا و مفهومی واقعی داشته باشد؛ اما در موارد دیگری که به صورت واقعی جنسیت‌پذیر نیستند، مذکر بودن و مؤنث بودن مجازی است.

با توجه به نکته بالا در صورتی که فاعل یک فعل، اسم مذکر -چه حقیقی و چه مجازی- باشد، آن فعل لزوما به صورت مذکر خواهد آمد؛ اما اگر فاعل یک فعل، مؤنث باشد، متناسب با این‌که فاعلش مؤنث حقیقی یا مؤنث مجازی باشد، جنسیت ‌فعل آن دارای قوانین متفاوتی خواهد بود. این قانون‌ها به شرح ذیل است:

الف) وجوب تأنیث: در جایی که فاعل، مؤ‌نث حقیقی باشد، مانند: «قامت هندٌ» و نیز در جایی که فاعل، ضمیر متصلی باشد که به مؤنث مجازی یا حقیقی برمی‌گردد، حتما باید فعل به صورت مؤنث آورده شود.

ب) جایز الوجهین: مواردی نیز وجود دارد که برای فاعل مؤنث، می‌توان فعل را هم به صورت مذکر و هم به صورت مؤنث آورد:

1. در صورتی که فاعل، «اسم مؤنث مجازی» باشد یعنی واقعا جنسیتی در او وجود ندارد که در این موارد هم می‌توان گفت: «طلعت الشمس» و هم: «طلع الشمس»؛ زیرا خورشید اگرچه از دیدگاه ادبیات عرب، اسم مؤنث به شمار می‌آید؛ اما در واقع دارای جنسیت نیست..
2. در صورتی که فاعل «اسم مؤنث حقیقی» باشد؛ اما بین فاعل و فعل، فاصله‌ای ایجاد شده باشد، باز هم مختاریم که از افعال مذکر و مؤنث استفاده کنیم، البته به شرط آن‌که این فاصله به واسطه حرف «الّا» ایجاد نشده باشد. مانند «قامت الیوم هند» و «قام الیوم هند». و مانند «إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ».[2]
3. در افعال «نِعمَ» و «بِئسَ»، در صورتی که حتی فاعل آن «مؤنث حقیقی» باشد، می‌توان فعل را به صورت مذکر آورد. مانند «نعم المرأة هند» و «بئس المرأة هند».
4. هنگامی که فاعل، به صورت «جمع مکسر»،«اسم جمع» و یا «اسم جنس» باشد، فعل را می‌توان به هر دو صورت مذکر و مؤنث آورد:

الف) جمع مکسر مانند: «قَالَتِ الْأَعْرَابُ».

ب) اسم جمع مانند: «قام النساء».

ج) اسم جنس مانند: «اورقت الشجر».

گفتنی است؛ در همین زمینه تفاوتی نمی‌کند که مفرد چنین جمعی مذکر باشد، مانند «جاءت الرجال» و یا مؤنث؛ مانند «قام الهنود».[3]

با توجه به آنچه گفته شد، پاسخ پرسش مطرح شده مشخص می‌شود؛ زیرا در عبارت قرآنی «جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ» واژه «البینات» به عنوان یک مؤنث مجازی نقش فاعل را دارد و انتخاب جنسیت فعل در مورد یاد شده اختیاری است؛ از این‌رو -و نیز به دلیل این‌که بین فعل و فاعل، ضمیر فاصله شده است-، در عبارت قرآنی «جَاءَهُمُ الْبَیِّنَاتُ» از فعل مذکر استفاده شده است که استفاده از هر دو شیوه اختیاری می‌تواند تنوع در گفتار به شمار آید که خود نوعی زیبایی و بلاغت است.

آنچه گفته شد، در مورد حکم نحوی این نوع استعمال بود که از دیدگاه ادیبان عرب، چنین تفاوتی خالی از اشکال است. البته جدا از مباحث نحوی، برخی معتقدند که در قرآن کریم، مذکر و مؤنث آمدن فعلی که به «البینات» نسبت داده شده است، تنها به دلیل مجاز بودن هر دو وجه نبوده؛ بلکه در این زمینه یک اصل نیز رعایت شده است. بدین ترتیب که اگر آیه، مربوط به نزول آیات از جانب خدا باشد،[4] فعل مرتبط با «البینات» مؤنث بوده؛ اما اگر «البینات» به معنای اوامر و نواهی خدا و پیامبر باشد،[5] فعل مرتبط، مذکر است.[6]

بعضی دیگر گفته‌اند؛ در جایی که فعل به صورت مؤنث ذکر شده، دلالت بر کثرت می‌کند. بنابر این، در آیاتی که برای «البینات»، فعل مؤنث آمده، چنین ترکیبی ناظر به آن است که بینه‌های فراوانی به مردم نشان داده شده است، برخلاف آیاتی که در آن، فعل به صورت مذکر ذکر شده است.[7]

[1]. هاشمی، احمد، القواعد الاساسیه للغة العربیة، ص 284، بیروت، مؤسسة المعارف، 1427ق.

[2]. ممتحنه، 12.

[3]. ر.ک: فاکهی، عبدالله بن احمد، مجیب الندا الی شرح قطر الندی، ص 280-282، بیروت، دار المکتبة العلمیه، چاپ دوم، 1389ش.

[4]. مانند آیات 209، 213 و 253 سوره بقره و آیه 153 سوره نساء.

[5]. مانند آیات 86 و 105 سوره آل‌عمران و آیه 66 سوره غافر.

[6]. سامرائی، فاضل، لمسات بیانیه، ص 468-469.

[7]. صالح الترکی، «الوقفات التدبیریه»، وبگاه الموسوعة القرآنیه.