لغت‌شناسان، فعل «عزف یعزف» از ریشه «ع‌ ز ف» را به معنای نشستن در مجلس خورد و خوراک دانسته و واژه «معازف» از همین ریشه‌ را به معنای آلات لهو و لعب؛ مانند «دف»، «طنبور» و هر چیز نواختنی دیگر معنا کرده‌اند.[1]

و با توجه به این‌که این‌گونه ابزار و آلات در صدر اسلام جز استفاده در مجالس فساد، لهو و لعب و خوش‌گذرانی، کاربرد دیگری نداشتند؛ نمی‌توان آنها را در زمان صدور روایات به عنوان آلاتی مشترک در نظر گرفت. و شاید به همین علت است که بر اساس برخی گزارش‌ها، یکی از مأموریت‌های پیامبر(ص) از بین بردن «معازف» اعلام شده است:

«.. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَنِی رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ وَ لِأَمْحَقَ الْمَعَازِفَ...».[2]

به هر حال امروزه، علما و فقهایی که مطلق موسیقی را حرام می‌دانند، بدیهی است که استفاده از هر وسیله مرتبط با موسیقی را نیز حرام دانسته و تمامشان را آلات مختص به لهو و لعب می‌دانند؛ از این‌رو «مفهوم آلات مشترک» برای آنان معنا ندارد؛ اما فقهایی که فتوایی غیر از این دارند؛ یعنی موسیقی را به صورت مطلق حرام نمی‌دانند، ابزار موسیقی را نیز از آلات مشترک می‌دانند.

بر اساس دیدگاه اخیر، پرسشی مطرح خواهد شد که اگر ابزار موسیقی در کاربردهای حلال مورد استفاده قرار گیرد، باز هم مصداق واژه «معازف» خواهند شد یا خیر؟

در پاسخ باید گفت؛ برخی واژه‌ها حالت عَلَم پیدا کرده و در استفاده از آنها نباید به دنبال معنای لغوی آن بود. به عنوان نمونه اگر خدای ناکرده شهری مانند «سبزوار» خالی از هرگونه گیاه و تبدیل به بیابان شود، باز هم می‌توان از این نام برای آن شهر استفاده کرد. با این نگاه، واژه «معازف» اکنون نیز شامل تمام آلات موسیقی خواهد بود، حتی اگر در زمینه حلال آن مورد استفاده قرار گیرد.

اما اگر بخواهیم شمول این واژه بر آلات مشترک موسیقی را از نگاه دقیق لغوی بررسی کنیم، باید گفت با توجه به معنای ریشه «ع ز ف» که مرتبط با مجالس خوش‌گذرانی است، آلات موسیقی اگر در زمینه حلالشان مورد استفاده قرار گیرند، مصداقی از مصادیق «معازف» نخواهند بود.

[1]. ر. ک: ابن منظور، لسان العرب، ج ‏9، ص 244، واژه «عزف»؛ طریحى، فخر الدین، مجمع البحرین، ج ‏5، ص 99، واژه «عزف».

[2]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 6، ص 396، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.