برای موفقیت در دست یابی به یک نتیجه مشخص در مطالعه تاریخ و سیره معصومین (ع) ابتدا باید به چند نکته مهم توجه فرمایید:

1. هیچ گاه، تنها با مراجعه به یک سلسله کتاب های مشخص و بدون مراجعه به متخصصان هر فن و رشته­، نخواهید توانست موفقیت لازم را در تحقیقتان به دست آورید. بر همین اساس، هرگز نباید از مباحثه و مشاوره غافل بمانید.

2. اگر شرایط حاکم بر زمان زندگانی ائمه (ع) و بعد از آن را مورد بررسی قرار دهیم، به این نکته پی­خواهیم برد که، اولا: بسیاری از کتب شیعیان معاصر با آن بزرگواران که می­توانست راهنمای مناسبی در بررسی سیره آنان باشد، از بین رفته و متأسفانه، اکنون در دسترس ما نیست. با مراجعه به کتاب هایی همچون فهرست نجاشی و فهرست ابن ندیم و ...، با لیست بزرگی از این کتب مفقوده مواجه خواهید گشت.

ثانیاً: نویسندگان غیر شیعه نیز؛ با خود سانسوری شدید اطلاعات بسیار اندکی را از امامان ما ارائه می­نمودند که به عنوان نمونه، به تاریخ طبری می­توان اشاره نمود که علیرغم این که مؤلف آن، در فاصله زمانی نزدیکی با آخرین امامان شیعه زندگی می­نموده است، اما تنها به موارد جزئی؛ همانند تاریخ وفات آنان بسنده نموده و از ارائه اطلاعات بیشتری از زندگی این پیشوایان، خودداری نموده است!

بر این اساس، برای مطالعه تاریخ برخی از ائمه، از لحاظ منابع در تنگنا قرار داریم.

3. تاریخ ائمه را به دو شیوه می­توان مورد مطالعه قرار داد:

اول: شیوه کتابخانه­ای، که ما کتابی را برداشته و زندگانی امامی را از بدو تولد تا زمان شهادت مطالعه نماییم، و شاید با این که تمام وقایع زمان حیاتشان را به ذهن سپرده باشیم؛ نتوانیم تحلیلی از آنچه گذشت را ارائه دهیم.

دوم: مطالعه تحلیلی، یعنی ذهن و فکرمان را به هر موضوعی که در زندگی امامان وجود داشته، حساس نماییم و با بررسی اوضاع پیرامونی و شرایط قبل و بعد حاکم بر جامعه، تحلیل درستی از آنچه اتفاق افتاده به دست آوریم.

به عنوان نمونه، موضوع ولایتعهدی امام رضا (ع) را از دو منظر می­توان مطالعه نمود: یکی این که حرکت ایشان از مدینه در چه ماهی از سال بوده و مسیر حرکت ایشان از چه شهرهایی می­گذشته و در چه تاریخی به خراسان رسیده و در نهایت تاریخ دقیق نصب ایشان به ولایتعهدی، چه روزی بوده است و ...، اما در نگاهی دیگر، می­توان موضوع را این گونه بررسی نمود که امام رضا (ع) و مأمون؛ قبل از طرح موضوع ولایتعهدی؛ دارای چه جایگاه و موقعیتی در جهان اسلام بوده­اند و مأمون با چه مشکلاتی مواجه بوده که در صدد این اقدام برآمده و چه دلایلی، امام را وادار به پذیرش این امر نموده و نتایج آن در دنیای اسلام و تشیع چه بوده است و ... .

این دو نوع مطالعه بیان شده، به نحوی لازم و ملزوم یکدیگر اند و نقص در هر کدام، ضعف در دیگری را نیز به دنبال خواهد داشت.

4. هرچه دامنه اطلاعات اشخاص بیشتر می­شود، قدرت استفاده آنان از منابع مختلف نیز افزایش خواهد یافت به عنوان نمونه، شما تنها با آگاه بودن به حال راویان یک حدیث و یا آشنا بودن با قراین تاریخی، متوجه خواهید شد که مراد از "ابو جعفر" در روایات، امام باقر (ع) است یا امام جواد (ع)؟ و یا مراد از کنایاتی همچون "عالم" و "شیخ" و "ناحیه" در "قال العالم[1]" و "کنت عند الشیخ[2] "و "خرج عن الناحیة[3]" کدامین امام معصوم است؟ بر این اساس، باید همزمان با مطالعه سیره معصومین، به افزایش دانش خود در رشته­های جانبی؛ همانند رجال و درایه و ...، بپردازیم.

تسلط بر زبان عربی نیز، عاملی است که بیشترین کمک را برای استفاده بهتر از منابع اسلامی در اختیارتان قرار خواهد داد، بنابر این لازم است که حداکثر تلاش خود را در تسلط بر ادبیات عرب انجام داده، تا در مراحل بعد بتوانید به راحتی از متون عربی استفاده نمایید و نکته­های موجود در کلام اهل بیت را دریابید که این موضوع، از جانب خود آن بزرگواران نیز توصیه شده است.[4]

5. در بسیاری از موارد، نمی­توان منبعی را به عنوان منبع اصلی معرفی نمود؛ زیرا به عنوان نمونه؛ هم کتاب ارشاد شیخ مفید و هم کتاب بحار الانوار علامه مجلسی را می­توان به عنوان منبعی در زمینه تاریخ ائمه در نظر گرفت، اما در مقام مقایسه بین آن دو، باید گفت که کتاب ارشاد، این امتیاز را دارد که فاصله زمانی کمتری با دوران اهل بیت (ع) داشته و بر همین اساس، از دقت و قابلیت استناد بیشتری برخوردار است، اما مرحوم مجلسی که هفت قرن بعد از ایشان بوده، این زحمت را بر خود هموار نموده تا در کتاب خود، مجموعه­ای را ایجاد نماید که شامل کتاب های مختلف - از جمله ارشاد و نیز کتاب هایی که خود آن کتاب اکنون در دسترس ما نیست،- می­شود. این جامعیت را می­توان امتیازی برای بحار الانوار در مقابل ارشاد دانست و به همین جهت، یک پژوهشگر از هیچ کدام بی­نیاز نیست و هیچ یک از این دو کتاب را نمی­توان منبع اصلی و دیگری را فرعی برشمرد.

6. نکته مهم دیگری که لازم است تمام پژوهشگران در زمینه­های دینی و به ویژه، افرادی همانند جناب عالی - که در آغاز راه تحصیل علوم دینی هستید؛ - به آن توجه نمایند، این است که اطلاعات جمع­آوری و ارائه شده چه در سخنرانی و چه در کتب و مقالات و ...؛ همیشه باید مستند بوده و از پذیرش و نقل هر موضوع غیر مستندی خودداری ورزید، هرچند آن را از فرد محترم و متدینی نقل نموده باشند!، چون شاید در گذشته می­توانستیم به گفته دیگران اعتماد نموده و به دلیل دشواری جست و جو در تمام منابع، تنها به استناد آنچه از افراد موجه شنیده­ایم، آن را پذیرفته و بدان عمل نماییم، اما اکنون که به برکت پیشرفت دانش و در دسترس بودن نرم­افزارهای مختلفی که بیشتر منابع را به آسانی در اختیارمان قرار می­دهند، نمی­توان روش قبل را ادامه داد. البته این بدان معنا نیست که از دانش و یافته­های دیگران استفاده ننماییم، بلکه باید دقت نماییم که تنها سخن و نوشته­های مستند را بپذیریم و در ارتباط با منابع مورد استناد نیز، مورد به مورد، به بررسی و تحقیق و پرسش بپردازیم تا ارزش استناد به آن مشخص شود و این روش، موجب آن خواهد شد که در آینده تبلیغی و تحقیقی خود نیز موفق تر بوده و با توجه به مستند بودن سخنانمان، پذیرش آن را برای دیگران آسان تر نماییم. به عبارت دیگر، برای یک طلبه سزاوار نیست که مطالب خود را با استفاده از کتاب هایی که از ارزش علمی برخوردار نیستند، بیان نماید!

7. برای جبران فقر منابع تاریخی که بدان اشاره شد، باید از روش دیگری استفاده نماییم و آن هم بررسی روایاتی است که از پیشوایانمان برجای مانده است؛ هر چند که مستقیما با تاریخ و سیره در ارتباط نباشد؛ زیرا هرچند که دانستن تاریخ ائمه (ع) هم لازم و هم مفید برای فهم سخنانشان است، اما باید بدانیم که تنها آشنایی با تاریخ ولادت و وفات و نام همسران و فرزندان و ...ائمه نمی­تواند ما را در فهم سیره امامان معصوم (ع) یاری­دهد، بلکه دقت و بررسی در تعالیم آنان، روش بهتری برای درک سیره آن بزرگواران خواهد بود. به عنوان نمونه، شما می­توانید مجموعه وقایع تاریخی مرتبط با امام باقر (ع) و امام صادق (ع) را که در دسترس ما است، در مدت زمان اندکی فراگیرید، اما برای بررسی مجموعه سخنان باقی مانده از آن دو بزرگوار، سالیان سال تلاش نموده و هر روز به نکته­ای جدید برخورد نمایید.

8. اکنون، در اختیار داشتن نرم­افزارهای مختلف علوم اسلامی به علاوه توانایی استفاده صحیح از آنها، کمک بسیار مهمی، دست کم در سرعت تحقیق خواهد داشت که هیچ پژوهشگر علوم دینی، از آن بی­­نیاز نیست.

با توجه به نکات فوق، پیشنهاد ما این است که در مرحله اول، کتابی همانند منتهی الآمال مرحوم شیخ عباس قمی را دقیقا مطالعه نموده و در هر مورد که ایشان، آن را مستند به کتاب های دیگری همانند لهوف یا ارشاد و ... نموده، با استفاده از نرم­افزارهای علوم اسلامی، متن عربی کتاب منبع را با مطالب این کتاب، مقایسه نمایید. در مرحله بعد به مطالعه کتاب های عربی تألیف شده در سده­های قبل بپردازید، کتاب هایی همانند ارشاد شیخ مفید، اعلام الورای امین الاسلام طبرسی، کشف الغمة علی بن عیسای اربلی، مناقب ابن شهرآشوب و نیز مجلدات بسیاری از کتاب بحار الانوار که به زندگانی ائمه (ع) می­پردازد. در جریان این مطالعه، دقت فرمایید که سرفصل موضوعات مهم را مشخص نموده و خلاصه آنچه در هر کتاب، در مورد آن به دست آورده­اید، یادداشت نمایید. در ضمن، مناسب است، بعد از اتمام مطالعه هر کتاب تاریخی محض، کتب و مقالات تحلیلی در یک موضوع خاص؛ همانند واقعه تحکیم؛ صلح امام حسن (ع)، قیام امام حسین (ع) و...؛ که در قرن اخیر بیشتر بدان پرداخته شده،[5] را نیز مطالعه نموده و آن را با دستاوردهای خود از کتب منبع، مقایسه نمایید و در صورت بروز هرگونه ابهام یا تعارض، آن را با متخصصان فن و به ویژه نویسندگان کتاب های تحلیلی، اگر در دسترس باشند در میان گذارید. سپس، به این مقدار بسنده ننموده و به تدریج به بررسی روایات و توصیه­های معصومان در تمام ابواب موجود در کتب روایی پرداخته و ملاحظه نمایید که آیا این روایات، با معیارهایی که تا کنون بدان دست یافته­اید منطبق است یا خیر؟ و در صورت غیر منطبق بودن آن، یا باید شرایط صدور روایت را ملاحظه نمایید که موجب چنین عدم انطباقی شده است که در این صورت، پنجره جدیدی در مطالعه سیره ائمه به رویتان گشوده خواهد شد، و یا این که باید در معیارهای به دست آورده خود تجدید نظر فرموده و آن را جرح و تعدیل نمایید.

با اجرای چنین روشی، شما تنها به مطالعه کتاب ها و منابع مختلف بسنده نمی­نمایید، بلکه قدرت تحلیل موضوعات گوناگونی که در زمان ائمه وجود داشته برایتان آسان تر خواهد شد و در نهایت با یاری خداوند، به جمع­بندی مناسبی خواهید رسید.