قرآن کریم در چگونگی تنظیم -برخلاف کتاب‌های نوشته شده بشری- روش خاص خود را داشته و در قالبی تنظیم شده است که پیامبر اسلام(ص) ناظر بر این ترتیب و تنظیم بود.[1] قرآن سوره‌های مختلفی دارد که انتهای برخی از آنها با ابتدای برخی سوره‌های دیگر ارتباط دارند؛ اما این به معنای یکی بودن این سوره‌ها نیست. برای نمونه انتهای سوره «بیّنه» که در آن سخن از پاداش افراد صالح و بهشت می‌کند -پاداش آنها نزد پروردگارشان باغ‌هاى بهشت جاویدان است که ... این [مقام والا] براى کسى است که از پروردگارش بترسد-[2] ارتباط تنگاتنگی با ابتدای سوره بعدی دارد که به چگونگی برپایی قیامت پرداخته است:

«هنگامى که زمین شدیداً به لرزه درآید، و زمین بارهاى سنگینش را خارج سازد!».[3]

اما هیچ‌یک از اندیشمندان شیعه و اهل سنت این دو سوره را در حکم یک سوره نمی‌دانند.[4]

در همین راستا؛ آیات انتهایی سوره «فیل» با آیات ابتدایی سوره «قریش»، ارتباط بسیار دارد:

«...با سنگ‌هاى کوچکى آنان را هدف قرار می‌دادند، سرانجام آنها را مانند کاه خورده ‏شده [و متلاشى] قرار داد!».[5] و سپس: «[کیفر لشکر فیل‌سواران] برای این بود که قریش [به این سرزمین مقدس] الفت گیرند [و زمینه ظهور پیامبر فراهم شود]!».[6]

همچنین میان سوره «ضحی» و «انشراح» نیز چنین ارتباط تنگاتنگی وجود دارد.

با آن‌که این ارتباط نیز به تنهایی نشان از اتحاد ندارد؛ اما در خصوص این چهار سوره، گفت‌وگوهایی در مورد اتحاد دو سوره با هم (در واقع و یا در احکام) وجود دارد.

با توجه به نکاتی که گفته شد، یکی و یا جدابودن این سوره‌ها را در دو بخش فقهی و تفسیری بررسی می‌کنیم.

الف) بحث فقهی

اهل سنت، در نماز تنها سوره حمد را به عنوان یک سوره لازم می‌دانند و خواندن یک سوره تمام در کنار سوره حمد را واجب نمی‌دانند. براین اساس، گفت‌وگو در مورد اتحاد و یا انفصال این سوره‌ها، هیچ اثر فقهی برای آنان نخواهد داشت. اما در فقه شیعی که لازم است در رکعت اول و دوم هر یک از نمازها،‌ در کنار سوره حمد یک سوره کامل نیز خوانده شود؛ این اتحاد و انفصال دارای اثر فقهی نیز خواهد بود. در همین راستا بسیاری از فقهای شیعه، دو سوره (فیل و قریش) و همچنین سوره‌های (ضحی و انشراح) را در حکم یک سوره دانسته‌اند که در نماز باید با هم خوانده شود.[7] البته میان آن ‌دو سوره، بسم الله نیز قرائت شود.[8] البته بسیاری از فقها، چنین حکمی را به عنوان واجب حتمی اعلام نکرده؛ بلکه به تعابیری؛ مانند احوط و اظهر بسنده کرده‌اند.[9]

این نظریه فقهای شیعه برگرفته از روایاتی است که بر اساس آن، ائمه‌ی معصومین(ع) در نماز خود، میان این سوره‌ها جمع کرده‌اند:

زید شحام نقل می‌کند؛ نماز صبح را به امام صادق‌(ع) اقتدا کردیم، حضرتشان در یک رکعت از نمازشان سوره «و الضحى» و سوره «ا لم نشرح» را با هم خواند.[10]

مفضل بن عمر از امام صادق(ع) نقل کرد: «در یک رکعت نماز بین دو سوره جمع نکن، مگر سوره‌های "و الضحى" و "أ لم نشرح" و سوره‌های "أ لم تر کیف" و "لإیلاف قریش"».[11]

البته باید توجه داشت؛ برخلاف این روایات، روایات دیگری نیز وجود دارد که هر یک از اینها را سوره مستقل می‌داند؛ لذا خواندن یکی از این سوره‌ها در یک رکعت از نماز، کفایت می‌کند:

«امام صادق(ع) نماز می‌خواند و در رکعت اول سوره ضحی را خواند و در رکعت دوم سوره «أ لم نشرح» را قرائت می‌کرد».[12]

زمانی که زمان نماز صبح شد؛ امام صادق(ع) بلند شد، اذان و اقامه گفت. سپس نماز را شروع کرد. در رکعت اول سوره حمد و ضحی و در رکعت دوم حمد و قل هو الله را خواند، سپس قنوت گفته و نماز را ادامه داد و تمام کرد.[13]

بررسی همه روایات و جمع میان اینها،‌ مستلزم گفت‌وگوی تخصصی فقهی است که در این مختصر، مجال آن نیست، ولی فتوای قطعی و یا احتیاط فقها همان است که بیان شد؛ یعنی سوره فیل و قریش و همچنین سوره ضحی و انشراح، حتی اگر دو سوره مستقل باشند؛ اما در نماز در حکم یک سوره بوده و باید در یک رکعت با هم خوانده شوند.

ب) بحث تفسیری

عموم روایات شیعه در این مسئله، در ارتباط با خواندن این سوره‌ها در نماز است. با این حال برخی از مفسران شیعی، این سوره‌ها را -هرچند در ظاهر به صورت دو سوره مجزا آمده‌اند- به لحاظ تفسیری نیز در حکم یک سوره دانسته‌اند.[14]

اما گروهی از مفسران با این استنباط مخالفت کرده و معتقدند: حق این است که دلالت روایات -بر فرض قبول آنها- تنها بر جواز خواندن این دو سوره‌ها با هم، در نماز دلالت خواهد داشت و مطلب دیگری (مانند یکی بودن آنها در قرآن) از این روایات استفاده نمی‌شود.[15]

برخی از مفسران اهل سنت، وجود بعضی قرائن بر یکی بودن این سوره‌ها را تأیید کرده‌اند؛[16] اما بیشتر مفسران با این ادعا موافق نبوده و آنها را دو سوره مستقل از یکدیگر می‌دانند.[17] حتی برخی ادعای شهرت کرده‌اند:

«این مطلب مشهوری است که سوره قریش از سوره فیل جدا است؛ اما این‌که اول سوره قریش با سوره فیل مرتبط است؛ دلیلی بر یکی بودن آنها نیست؛ زیرا مجموعه قرآن به مانند یک سوره واحد و آیه واحد، است که برخی از آیات، تصدیق کننده و گاه روشن کننده آیات دیگر هستند».[18]

علاوه بر این، برای استقلال سوره قریش از سوره فیل به روایتی نیز استناد شده است. پیامبر(ص) فرمود:

«خداوند، قریش را به هفت خصلت، اختصاص داد که به هیچ فردی قبل از آنها و حتی بعد از آنها چنین، امتیازاتی را نداده است ... در مورد آنها سوره‌ای را نازل کرد که در آن، تنها از قریش سخن به میان آمده است».[19]

حال اگر ما سوره قریش را وابسته به سوره قبل بدانیم، دیگر این امتیاز از بین می‌رود؛ زیرا در سوره فیل از ابرهه و سپاهیان او نیز یاد شده است.

[1]. ر. ک: 1625؛ جمع آوری قرآن توسط رسول خدا

[2]. بیّنه، 8.

[3]. زلزال، 1- 2.

[4]. ر.ک:31371؛ خواندن سوره ضحی، انشراح، فیل، قریش، توحید و کافرون در نماز

[5]. فیل، 4- 5.

[6]. قریش، 1.

[7]. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج 2، ص 72، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق؛ اصفهانی(مجلسی اول)، محمد تقی، لوامع صاحبقرانی، ج 4، ص 38، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1414ق.

[8]. نجفی، محمد حسن، مجمع الرسائل(محشّی)، ج 1، ص 252، مشهد، مؤسسه صاحب الزمان(ع)، چاپ اول، 1415ق؛ محدّث قمّی، شیخ عباس، الغایة القصوی فی ترجمة العروة الوثقی، محقق، اسد اللهی‌فرد‌، علی رضا، ج 1، ص 407، قم، منشورات صبح پیروزی، چاپ اول، 1423ق.

[9]. امام خمینی، توضیح المسائل(محشّی)، گردآورنده، بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج 1، ص 543، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1424ق.

[10]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج ‏1، ص 317، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1390ق.

[11]. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 4، ص 542، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1377ش.

[12]. الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج 1، ص 318.

[13]. قطب الدین راوندی، سعید بن عبدالله، الخرائج و الجرائح، ج 2، ص 630، قم، مؤسسه امام مهدی(ع)، چاپ اول، 1409ق؛‌ ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، محقق، علوان، نبیل رضا، ص 162، قم، انصاریان، چاپ سوم، 1419ق.

[14]. کاشانی، ملا فتح الله، زبدة التفاسیر، ج 7، ص 524، قم، بنیاد معارف اسلامی، چاپ اول، 1423ق؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 27، ص 118، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[15]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 20، ص 365، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.

[16]. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ‏4، ص 801، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.

[17]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عبدالباری عطیة، علی، ج 15، ص 470، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.

[18]. فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر مفاتیح الغیب، ج 32، ص 295، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.

[19]. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 6، ص 397، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق؛ ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج 10، ص 299، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1422ق.