1. عدم انحصار فضائل علی (ع) در شمشیر زدن و جهاد در راه خدا

شمشیر به خودی خود نشانه هیچ ارزش یا ضد ارزشی نیست، اما آن گاه که هنگامه نبردی نابرابر فراهم شود و دست ظلم و کفر و تعدی به سوی انسانیت و حقیقت دراز گردد و نَفَس ها در سینه حبس شود و پاسخی برای تجاوزگرانی که "َل مِن مُبارِز" سر می دهند وجود نداشته باشد، در این هنگام است که جانباز طریق حق و حقیقت، شمشیر را در آغوش می کشد و در این جا است که بنا به قول پیامبر (ص): ضربت شمشیر علی در روز خندق ارزشی بالاتر از عبادت انس و جن می یابد. [1]

بنابراین، شمشیر زدن اگر نشانه اخلاص در راه خداوند باشد، البته بهترین محک برای شناختن انسان است و به قول قرآن: "فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلى‏ لَهُمْ"؛ [2] هنگامی که سوره واضح و روشنی نازل می شود که در آن سخنی از جنگ است منافقان بیمار دل را می بینی که همچون کسی که در آستانه مرگ قرار گرفته به تو نگاه می کنند پس مرگ و نابودی برای آنان سزاوارتر است.

تقدس شمشیر علی (ع) علاوه بر حمایتی که از اسلام داشت به این دلیل عمده است که خالی از هوای نفس و تابع اراده خداوند بوده و ذره ای منیت در آن راه نداشت ولی آیا فضیلت علی (ع) تنها محدود به شمشیر و شجاعت و جانبازی در راه حق بوده است؟

چنین قضاوتی بسیار ظالمانه خواهد بود اگر سلطان معرفت و عشق و عرفان را، تنها مرد شمشیر و جهاد بدانیم.

چهره تابناک علی (ع) بی نیاز از توصیف است و دوست و دشمن و موافق و مخالف را به تحسین واداشته است و گاهی افراد غیر شیعه در مورد آن حضرت سخنانی گفته اند که کمتر شیعه ای چنین اظهار نظری داشته است. از جمله محمد بن ادریس رئیس مذهب شافعی از مذاهب اربعه اهل تسنن، درباره علی (ع) سروده ای دارد که مضمون آن چنین است:

" هر گاه علی جایگاه و حقیقت خویش را برای مردم آشکار کند، هر آینه مردم در برابر او به سجده خواهند افتاد، شافعی از دنیا رفت و عاقبت ندانست که علی (ع) پروردگار اوست، یا الله:

فمات الشافعی ولیس یدری

علی ربه ام ربه الله [3]

که به مضمون این حدیث نبوی اشاره دارد:

" لَوْ لَا أَنْ تَقُولَ فِیکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِی عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ لَقُلْتُ فِیکَ قَوْلًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْکَ یَلْتَمِسُونَ بِذَلِکَ الْبَرَکَة"؛ [4] یا علی اگر نمی ترسیدم که گروه هایی از امت من در باره تو مطالبی بگویند که نصارا در مورد عیسی بن مریم می گفتند در شأن تو سخنانی می گفتم که هرگاه بر مردم بگذری خاک پای تو را توتیای چشم خود سازند.

علی (ع) شهید عظمت خود بود و قدر او در طول حیاتش شناخته نشد و فضائل بی مانند او باعث شده بود که کسی را یارای رسیدن به قله های دست نیافتنی عظمت او نباشد و همین امر باعث بسیاری از دشمنی ها بر علیه او شد. و به راستی که علی (ع) حقیقتی بر گونه اساطیر است.

کسی که اطلاع از مقام بی نظیر علی(ع) در عشق و عبودیت پروردگار ندارد تنها کافیست به مناجاتهای عاشقانه آن حضرت نگاهی داشته باشد و اگر از مقامات عرفانی او بی اطلاع است، این کلام او را آویزه گوش نماید که فرمود: "اگر قیامت برپاشود بر یقین من افزوده نمی شود" و اگر نسبت به مقام علم علی(ع) اظهار جهل می کند و او را فقط مرد شمشیر می داند چگونه این کلام باعظمت را نادیده می گیرد که بارها فرمودند: "از من بپرسید پیش از آنکه از میان شما بروم که من به راه های آسمان از راه های زمین آشنا ترم" [5] و می دانیم که هیچ عالمی در جهان اسلام جرأت چنین اظهاری نداشته است.

مقامات علی (ع) در ایثار و عشق و معرفت به حدی است که حتی دشمنانش را به تمجید وا می داشت اما با این حال دنیا در کامشان شیرین بود و او را مانع بزرگی بر سر راه خود می دیدند.

در اینجا به روایتی مشهور که در کتب روایی بسیاری نقل شده و از جمله ابن ابی الحدید - از علمای اهل سنت - نیز آن را در شرح نهج البلاغه آورده است اشاره می کنیم:

ابو نعیم از ابی صالح روایت کرده است که "ضرار بن ضمره کنانی" بر معاویه وارد شد. معاویه به او گفت : علی را برای من توصیف کن . ضرار گفت من را از این مطلب معذور بدار. گفت ممکن نیست . ضرار گفت اگر مجبورم پس توصیفش می کنم: به خداوند سوگند که او به منتها درجه از عزت‏ و کرامت رسید، و بسیار قوی و نیرومند بود ، عادلانه سخن می‏گفت و حکم می کرد و حکمش قاطع بود. علم از وجود او می جوشید و حکمت از اطراف او پرتو افشان بود. از دنیا و زینت های آن گریزان و با دل شب مأنوس بود ، به خدا سوگند که چشمه های اشک او همواره جوشان بود و بسیار در خود فرو می رفت و خود را مخاطب می ساخت. لباسی ساده و طعامی ناچیز باعث اعجاب او بود. در میان ما درست مثل یکی از ما بود و با ما همراهی می کرد و اگر چیزی می پرسیدیم پاسخ می داد ولی با همه نزدیکی که نسبت به ما داشت از مهابت و عظمتی که داشت سخنی نمی گفتیم و آنگاه که لبخند می زد دندانهایش همچون لؤلؤ شاهوار بود. اهل دین را بزرگ می شمرد و دوست دار فقرا بود .انسان قدرتمند در کار باطل خود به او امیدی نداشت و فرد ضعیف هم از عدل او مایوس نبود. به خدا سوگند که من گاهی اوقات او را می دیدم که وقتی تاریکی شب همه جا را می گرفت در محرابش همچون مار گزیده به خود می پیچید و با آه و حزن گریه می کرد؛ گویا که همین حالا صدای او را را می شنوم که به درگاه پروردگارش تضرع می کند و خطاب به دنیا می گوید: آیا قصد فریب مرا داری یا می خواهی مرا به شوق آوری هیهات هیهات دیگری را فریب ده که من تو را سه طلاقه کرده ام ،روزگار تو بسیار کوتاه است و همنشینی با تو حقارت بار و ارزشت ناچیز است ؛ آه آه ! از کمی توشه و دوری راه .در این هنگام اشکهای معاویه بر ریشهای او جاری شد و با آستینش اشکها را پاک کرد و هرکس در آن مجلس بود گریه می کرد و معاویه گفت: ابالحسن رحمه الله همینگونه بود ؛ ای ضرار تو در فراق او در چه حالی؟ گفت حال من مثل کسی است که فرزندش را در دامنش سر بریده باشند که نه گریه اش قطع می شود و نه اندوهش پایانی دارد. [6]

2. چرا نام حضرت علی (ع) در قرآن نیامده است؟

در ابتدا باید این امر به روشنی برای ما آشکار شده باشد که بناى قرآن بر این است که مسائل را به صورت کلى و به شکل اصل و قاعده بیان کند نه این که جزئیات و ریز آنها را تشریح نماید، چنان که در مورد بسیارى از اصول و فروع، این گونه بوده است.

همچنانکه در مورد نماز که ستون دین اسلام محسوب می شود ، قرآن مسأله را به شکل کلى مطرح ساخته و نفرموده است که کیفیت و کمیت هر نمازى چگونه انجام شود ولى پیامبر (ص) طریقه ی اقامه نماز و تعداد رکعت های هر نماز را براى مسلمانان بیان فرمودند. مسأله ی زکات نیز در قرآن فقط به صورت یک اصل مطرح شده ولى پیامبر (ص) تعیین فرمود که به چه اقلامى زکات تعلق مى‏گیرد و نصاب هر یک چقدر باید باشد. همچنین در مورد حج در قرآن فقط وجوب حج آمده است، اما پیامبر (ص) شخصاً راه و روش انجام آن را براى مسلمانان تشریح فرمودند. [7]

در مورد امر ولایت و امامت نیز همین گونه است و آیات متعددی در این مورد نازل شده و این امر مورد تأکید قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ عموم مفسران، چه شیعه و چه سنى، اذعان دارند که آیه ذیل در شان حضرت علی (ع) نازل شده است و جز او مصداقی ندارد [8] :

"انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون" [9] ؛ جز این نیست که ولى شما خدا و رسولش و مؤمنین که نماز را بپا مى‏دارند و در حال رکوع زکات مى‏دهند، مى‏باشند؛.

«سیوطی» از دانشمندان اهل سنت در تفسیر «الدر المنثور» در ذیل این آیه از «ابن عباس» نقل می کند که: «علی (ع) در حال رکوع ِ نماز بود که سائلی تقاضای کمک کرد و آن حضرت انگشترش را به او صدقه داد، پیامبر (ص) از سائل پرسید: چه کسی این انگشتر را به تو صدقه داد؟ سائل به حضرت علی (ع) اشاره کرد و گفت: آن مرد که در حال رکوع است»، در این هنگام این آیه نازل شد. [10]

همچنین از دانشمندان اهل سنت «واحدی [11] » و «زمخشری [12] » این روایت را نقل کرده و تصریح کرده اند که آیه «انما و لیکم الله ...» درباره حضرت علی (ع) نازل شده است.

فخر رازی در تفسیر خود از عبدالله بن سلام نقل می کند، هنگامی که این آیه نازل شد، من به رسول خدا (ص) عرض کردم که با چشم خود دیدم که علی(ع) انگشترش را در حال رکوع به نیازمندی صدقه داد به همین دلیل ما ولایت او را می پذیریم! وی همچنین روایت دیگری نظیر همین روایت را از ابوذر در شأن نزول این آیه نقل می کند. [13]

آیات متعدد دیگری نیز در شان حضرت علی(ع) نازل شده است بدون اینکه به نام صریح ایشان اشاره ای شده باشد و احادیثِ معتبر و متواتر این آیات را برای همگان روشن می سازد که اگر همه آیات و روایات را از منابع اهل سنت ذکر کنیم باعث طولانی شدن مطلب خواهد بود . به طور کلی سبک قرآن به گونه ای است که تأکید بر اصل و اساس امور داشته و ریز مسائل در روایات و شأن نزول و .... است که آشکار می شود.

گذشته از تمامی این مباحث این سؤال اساسی برای ما مطرح می شود که آیا گفته های خود پیامبر اسلام از اعتبار ساقط است و نباید به آنها اعتنایی داشت؟ تا چاره ای نباشد جز اینکه خداوند در قرآن نام صریح را ذکر کند؟ اگر اینگونه است باید بدانیم که حتی برای خود قرآن هم نباید حجیت و اعتباری قائل باشیم چرا که این خود قرآن است که در آیات متعددی مسلمین را امر به اطاعت از رسول الله(ص) کرده است آیا می توان از کسی که سخن خود او طبق ادعا هیچ اعتباری - حتی در بیان مفاهیم مجمل قرآن- ندارد اطاعت نمود؛ این چگونه اطاعتی خواهد بود؟ همه این فروض باطل است و هیچ مسلمانی نمی تواند قائل به چنین اموری باشد.

و اساساًبه نظر می رسد؛ اینکه کسی متوسل به این استدلال شود که اگر امامت علی(ع) امر واجبی است پس چرا در قرآن نام صریح حضرت ذکر نشده است خود بطور غیر مستقیم دلالت بر این مطلب دارد که در روایات پیامبر این امر بسیار مورد تاکید قرار گرفته است و قابل انکار نیست و چون در روایات قابل انکار نیست فرد مدعی تنها چاره را این دانسته است که از اساس روایات را انکار نموده و متمسک به این ادعا شود که: در صورت حقانیت چنین امری باید این مطلب بطور صریح و با ذکر نام در قرآن آمده باشد و ما به سخنان پیامبر در این مسأله - اگر استدلال کنید- اعتنایی نخواهیم داشت. بنابراین خود همین ادعا نشان می دهد که چقدر این مطلب در روایات مسلم و آشکار است چرا که اگر مسلم و آشکار نبود منکر این مطلب بحث را متوجه روایات می نمود و ادعای خود را از سخنان پیامبر هم به اثبات می رسانید و اینقدر تاکید و اصرار بر ذکر اسامی و جزئیات در قرآن نمی نمود.

3. اگر خداوند علی(ع) را به جانشینی تعیین کرده پس منظور از پیامبر آخر الزمان چیست؟

خداوند علی (ع) را، به عنوان ولی و امام مومنین معرفی کرده است نه به عنوان پیامبر، همچنان که پیامبر اسلام فرمودند یا علی مقام تو نسبت به من مثل مقام هارون است نسبت به موسی الا اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود [14] این روایت مورد اجماع علمای شیعه و سنی [15] بوده و یکی از روایات کلیدی در فهم معنای امام و نبی در دوره ختم نبوت می باشد. مطرح شدن چنین شبهاتی از طرف هرکسی که باشد ،یا ناشی از عدم اطلاع نسبت به معنای امام و امامت است یا بدلیل نپذیرفتن این حقیقت قرآنی و اسلامی.

امام در اصطلاح قرآنی عبارت است از مقام انسان کامل که البته مقامی فراتر از نبوت است که تنها برخی از انبیا به آن نائل شده اند و می دانیم که حضرت ابراهیم در عین دارا بودن مقام نبوت بعد از امتحانات الهی به مقام امامت رسید [16] .پیامبر اسلام نیز دارای این مقام بود و بعد از او هم ضرورت تحقق و حضور انسان کامل محدود به زمانی خاص نمی باشد و از نظر شیعه علی (ع) دارای چنین مقامی می باشد. بنا براین، امر امامت فقط مسأله خلافت نیست بلکه یک مقام ذاتی محسوب می شود که خلافت هم یکی از شئون آن است.

در بیان دقیقتر تفاوت بین نبوت و امامت باید گفت: نبوت از ریشه نبأ به معنای خبر بوده و نبی کسی است که پیام خداوند را برای بشریت ارائه می کند ولی امامت تجسم و تحقق یافتن آن پیام در وجود انسان کامل است. همچنین ثمرات بی شماری بر وجود امام مترتب بوده و چه در مقام حفاظت از محتوای اصلی رسالت و شریعت و چه درمقام هدایت فردی واجتماعی و .... ضرورتِ اقتدا به چنین انسانی انکارناپذیر است.

بنابر این ختم نبوت تنها به این معنا است که دوره پیامبری به کمال خود رسیده است ، ولی آیا محتوای این پیام که در نهایت، تحقق انسان کامل است، ممکن است که منتفی شده و راهش مسدود شده باشد؟یا بر عکس، ضرورت دارد که چنین انسانی آشکار شود ؟

بنا براین با ختم نبوت رسالت و پیامبری به اتمام رسیده است و هیچ پیامبری نخواهدبود تا شریعت او را تغییر دهد یا نسخ کند ولی بعد از رحلت پیامبراسلام ، امام به عنوان حضوری زنده محل نظر طالبان راه است تا در کمال وجودی او انسانِ محقق شده قرآن را نظاره کنند و در مسیر تحقق هدف غائی خود که همان رسیدن به خداوند است قدم بردارند.

اقتدا به چنین انسانی برای هر فرد و جامعه ای در هر جایگاه تکاملی ، چراغ راه هدایت خواهد بود و این مطالب را عقل سلیم بدون هیچ تعارض و شبهه ای می پذیرد و امامت هم چیزی جز این معنا نیست.

از این روی پیامبر اسلام برای استمرار رسالت خود در بین مسلمین این همه بر مقامات علی (ع) تاکید داشت و امر مؤکد قرآن نیز همین بود و به گفته قرآن بدون ابلاغ این امر رسالت به کمال خود نخواهد رسید همچنانکه به اتفاق علمای شیعه و سنی آیه ذیل در همین مقام نازل شده است:

" یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ"؛ ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت نازل شده است به طور کامل (به مردم) برسان، و اگر انجام ندهی، رسالت او را انجام نداده ای، و خداوند تو را از (خطرهای احتمالی) مردم نگاه می دارد، و خداوند جمعیت کافران لجوج را هدایت نمی کند» ^[17] .

این آیه به اتفاق علماء شیعه و اهل سنت در واقعه غدیر خم نازل شده است که در سال آخر عمر پیامبر اکرم (ص) در حجة الوداع اتفاق افتاد و آن حضرت، با بیان «... من کنت مولاه فهذا علی مولاه...» یعنی … هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست، به امامت علی بن ابیطالب تصریح فرمود و رسالت خود را ابلاغ نمود و به اتمام رساند.   عده ی زیادی(110 نفر) از صحابه ^[18] پیامبر اکرم(ص) و همچنین 84 نفر از تابعین این مطلب را نقل نموده اند که در منابع معروف اهل سنت و شیعه به ثبت رسیده است [19] .

قطعا اگر در شخص دیگری غیر از علی (ع) این کمال نهایی محقق شده بود مورد تاکید قرار می گرفت بلکه بسیاری از اظهارات دیگران خبر از بی اطلاعی و جهل آنان داشته و احدی در علم و عصمت سزاوار این مقام نبوده است.

آنجا که ورد زبان دیگران "لولا علی..."؛ [20] بود، علی (ع) این گونه از مقام خود خبر می داد که:"... ینحدر عنی السیل و لایرقی الی الطیر"؛ [21] سیل دانش و معرفت از من سرازیر است و پرندگان بلند پرواز به قله عظمت من دست نمی یابند.

بنابراین نه تنها ختم نبوت تعارضی با امامت در معنای حقیقی آن ندارد بلکه در هماهنگی با آن و ثمره عملی آن است چرا که لازمه نبوت محمدی (ص) که نسخه تحقق انسان کامل را ارائه داده است ، آشکار شدن امر امامت است نه اینکه با آن تعارض داشته باشد. اما اینکه مردم بخواهند که به چنین انسانی اقتدا کنند یانه، مطلب دیگری است و این به اراده و اختیار و بلوغ معرفتی هر فردی بستگی خواهد داشت ولی در هر صورت امام، پیشوای همه مردم جهان است و از اساس هم اجبار در مقوله ولایت که همان عشق به انسان کامل است امکان پذیر نیست ولی بطور مسلم این مسأله ، در بیانات پیامبر اسلام و در قرآن، به عنوان کمال دین و اتمام نعمت مورد تاکید قرار گرفته است.

تصور منکرینی که مدعی هستند امامت با خاتمیت تعارض دارد، همین پیش فرض نادرست بوده است که گمان کرده اند امام همان نبی است و فقط اختلاف در نام گذاری است و گفته اند: در جایی که پیامبر اسلام خاتم پیامبران باشد دیگر نیازی به نبی یا امام که مترادف نبی تلقی شده است نخواهد بود حال آنکه این پیش فرض در شناخت معنای نبی و امام از اساس اشتباه بوده و همچنان که گذشت معنای نبوت ارائه طریق ِ وصول به کمال است ولی امامت همان کمال محقق شده نبوت و رسالت در عالم خارج است. بنابراین نبوت ارائه طریق و امامت ایصال به مطلوب است که ایندو نه تنها باهم منافات ندارند بلکه خود نبوت ضرورت آنرا به اثبات می رساند، همچنانکه در قرآن می فرماید:"انما انت منذر و لکل قوم هاد"؛ [22] همانا تو بیم دهنده ای و برای هرقومی هدایت کننده ای است.

و در روایات بسیاری عبارت "لکل قوم هاد" به امام تفسیر شده است از جمله:

"ابوبصیر گوید: خدمت حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: تفسیر آیه "انَّمَا اَنتَ مُنذِرولکل قوم هاد" چیست؟ حضرت فرمود: مراد از منذر رسول خداست و مراد از هادى على است. حضرت فرمود: آیا امروز نیز راهنما و راهبرى هست؟ گفتم: فدایت شوم همیشه در میان شما خاندان، راهنما و راهبرى پس از راهنما بوده است تا این زمان که منصب رهبرى به شما محول شده است. حضرت فرمود: خدا تو را رحمت کند که راست گفتى، اگر آیه اى از قرآن در شأن فردی بخصوص فرود آید و سپس آن فرد بمیرد آیه قرآن مرده و کتاب خدا را مرگ فرا گرفته است و لیکن قرآن زنده است و در افراد آینده جارى و منطبق مى شود به همان قسمى که در افراد گذشته منطبق و جارى شده است". [23]