بنابر شواهد و قرائن تاریخی و مؤیدات از قرآن و سنت مسئله زیارت قبور در میان بسیاری از امم پیش از اسلام به اشکال مختلفی وجود داشته است. از جمله ابزارهایی که در طول تاریخ میان بیشتر اقوام و ملل برای احیا و ماندگار نگاه داشتن یاد بزرگان و اشخاص ویژه متداول بود، برپا کردن بنا بر آرامگاه آنان و زیارت آنان بوده است. در میان تمدن های مختلف بشری تاکنون در مناطقی از جهان؛ مانند یونان، ایران و به ویژه مصر کهن با بناهای عظیم و با شکوهی روبرو هستیم که محل دفن پیامبران، پادشاهان و شخصیت های مطرح آن دوره بوده که به مرور زمان به زیارتگاه و گاهی محل عبادت و راز و نیاز میان پیروان برخی ادیان تبدیل شده است. برخی روایات نیز از پرستیدن پیامبران و اشخاص دیگر یا از مسجد و مصلی قرار دادن قبور آنها حکایت دارد که از آن جمله برخی  یهودیان و نصاری می باشند. [1]

قرآن کریم در جریان داستان اصحاب کهف و یافتن اجساد آنها توسط مردم به حقیقتی اشاره دارد که در میان اقوام گذشته مرسوم بوده است و آن بنای آرامگاه برای تجلیل از شخصیت های خاص است. آیه مورد نظر به اختلاف مردم در چگونگی تکریم اصحاب کهف اشاره دارد که برخی ساختن بنا و عده ای نیز برپا کردن مسجدی بر آرامگاه آنان را پیشنهاد می نمایند. قرآن کریم هیچ یک از این دو پیشنهاد را مورد نکوهش قرار نمی دهد، [2] قاعدتاً منظور از این پیشنهاد تکریم و زیارت آنان بوده است.

حال سخن این است که این امر یعنی زیارت قبور و ساختن آرامگاه در میان مسلمانان از چه زمانی پیدا شده است؟ آیا با تولد اسلام همراه بوده یا با اندکی فاصله زمانی از بعثت متداول گردیده است؟

آنچه از روایات و گزارش های تاریخی به دست می آید نهی نمودن پیامبر (ص) از زیارت قبور در ابتدای امر است. این نهی بر اساس علل و انگیزه هایی صورت گرفته بود که با رفع آنها این منع نیز مرتفع شد و نه تنها جواز، بلکه استحباب زیارت قبور را در پی داشت.

اما در ارتباط با علل منع مسلمانان از زیارت قبور از سوی پیامبر به چند دلیل می توان اشاره کرد.

1. گفتنی است که در دوران آغازین اسلام بیشتر و شاید تمام آرامگاه ها متعلق به مشرکان و بت پرستان بود و اسلام نیز تمام علاقه ها و وابستگی ها را با آنان قطع نموده بود. از مظاهر این وابستگی ها ارتباطات زیارت قبور آنان بود که می بایست توسط پیامبر (ص ) منع شود. [3]

2. همچنین تازه مسلمان بودن مردم و عدم پیرایش جامعه اسلامی از تمام عادات و رسوم جاهلی امکان بروز برخی رفتارهای خارج از محدوده شریعت از جمله شیون و عزاداری بر قبور به سبک دوره جاهلی، موجبات منع زیارت قبور را تا زمان آماده شدن زمینه مناسب برای این امر فراهم نمود. بنابراین، به محض گسترش و نفوذ تعالیم دین مبین اسلام در قلوب مسلمانان و به وجود آمدن زمینه برای زیارت قبور شاهد رفع منع و توصیه به زیارت توسط پیامبر اکرم (ص) هستیم. مؤید این مسئله سخن رسول اکرم (ص) در چگونگی زیارت قبور است. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: "من شما را از زیارت قبور نهی می کردم، پس اکنون زیارت کنید قبور را و لکن سخن ناصواب نگویید. [4]

3. دلیل دیگر را شاید این گونه بتوان بیان کرد که زیارت قبور - در دوره ای که اسلام نونهال بود و روزهای آغازین خود را سپری می کرد و از جهاتی آسیب پذیرمی نمود - مسلمانان را به یاد کشته شدگان انداخته، احتمال بروز ترس و امتناع آنان از جهاد را موجب گردد. با قدرت گرفتن اسلام این مشکل بر طرف شده و زیارت قبور ترخیص گردید. [5]

تاریخ و چگونگی رفع منع از زیارت قبور

بنابر آنچه به اختصار بیان شد، پیامبر اکرم (ص) در ابتدای امر از زیارت قبور نهی می نمودند. لکن این منع چندان پایدار نمانده و به محض فراهم شدن زمینه ها در سال هفتم هجری در عمره حدیبیه، [6] پیامبر اکرم پس از زیارت مادر بزرگوارشان و تعمیر قبر ایشان و گریه بر مزارشان به گونه ای که مسلمانان همراه را متأثر نموده و به گریه انداخت، فرمودند: خداوند به محمد اذن زیارت مادرشان را داده است... پیامبر در ادامه سخنان خویش می فرمایند: "قبلاً شما را از زیارت قبور نهی می کردم، لکن اکنون به زیارت قبور بروید...". [7]

زیارت قبور از دیدگاه قرآن و سنت

زیارت انسان از کسی که به او وابستگی مادی یا معنوی دارد، از اموری است که روح پاک انسان ها به آن علاقه مند است. لذا می بینیم که قرآن و سنت اصل زیارت قبور را به گونه ای مورد تأیید قرار می دهند.

در فرازی از قرآن کریم با مطلبی مواجه می شویم که نشان از وجود موضوع زیارت در صدر اسلام است. خداوند در آیه ای پیامبر (ص) را از نماز گزاردن بر کافران و حضور بر قبور آنان نهی نموده است. به گفته مفسران نهی از این دو امر یعنی نماز و حضور بر قبر منافقان، مطلوب بودن آن را نسبت به مؤمنان می رساند. [8]

پیامبر اکرم (ص) علاوه بر امر به زیارت قبور نیز با عمل خویش و آموزش کیفیت زیارت و چگونه سخن گفتن انسان ها با مردگان زیارت قبور را مشروعیت بخشید. در این زمینه روایاتی وارد شده است که به جهت اختصار به دو مورد اشاره خواهیم نمود.

از عائشه همسر پیامبر روایت شده است که ایشان برخی شب ها به بقیع رفته می فرمود: سلام بر اهل این دیار از مؤمنان و مسلمانان، آنچه به شما وعده داده شد فرارسید، خدا گذشتگان از ما و عقب ماندگان از ما را رحمت کند، ما به شما به همین زودى ملحق می‌‏شویم.

همچنین می گوید که پیامبر فرمود جبرئیل نزد من آمده گفت خداوند تو را امر می کند به بقیع رفته برای اهل آن طلب مغفرت نمایی. [9]

فوائد زیارت قبور

زیارت قبور در برگیرنده آثار تربیتی و اخلاقی فراوان و مهمی است که رسول اکرم (ص) به برخی از این آثار اشاره نموده اند. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: "به زیارت قبور بروید که هر آیینه آخرت را به یاد شما می آورد. [10]

مشاهده آرامگاه هایی که مجموعه بزرگی از انسان ها را با تمام تفاوت های طبقاتی که داشتند و زمانی بر این کره خاکی می زیستند در برگرفته است، و سپس به سرای دیگر شتافته اند، روح حرص و طمع در دنیا را در انسان کاهش می دهد و چه بسا به واسطه نگاهی جدیدی که از حقیقت زندگانی دنیا به این وسیله پیدا می کند سلوک و رفتار او را نیز تغییر داده، وی را متوجه ترک منکرات و توجه به ارزش های اخلاقی نماید. لذا پیامبر اکرم این گونه به این بخش از اثر تربیتی زیارت قبور اشاره می فرمایند: "به زیارت قبور روید که در این زیارت عبرت هایی نهفته است". [11]

حضرت امام رضا (ع) می فرمایند: "هر کس قبر برادر مؤمنش را زیارت کند و دست خود را روى قبر بگذارد و انا انزلناه را هفت بار قرائت کند، از عذاب روز قیامت در امان خواهد بود. نیز فرمود هر بنده‏اى که قبر برادر مؤمن خود را زیارت کند و هفت بار «انا انزلناه» را قرائت کند، خداوند متعال گناه او و صاحب قبر را مى‏آمرزد. [12]

اما در مورد زیارت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار و آثاری که بر این زیارت مترتب است روایات فروانی نقل شده است، از آن جمله سؤال امام حسین (ع) از پیامبر اکرم است که پاداش زیارت شما چیست؟ حضرت رسول (ص) فرمودند: "رکس که مرا یا پدرت را یا برادرت را و یا تورا زیارت کند بر من است که در روز قیامت به دیدار او روم و او را از گناهانش رهایی بخشم". [13]

این گوشه ای از فواید عمومی زیارت قبور مسلمانان است، اما در مورد زیارت قبور شخصیت های دینی مذهبی، شاهد آثاری اجتماعی می باشیم که یادآوری آن بی فایده نمی نماید.

با اندکی توجه مشاهده خواهیم کرد که آرامگاه هایی که در جهان مورد تکریم و زیارت مؤمنان عالم و عموم مسلمانان هستند غالباً آرامگاه های شخصیت های برجسته و مصلحان بوده است. این شخصیت ها به سه دسته قابل تقسیم اند.

1. انبیا و رهبران دینی که حامل رسالتی آسمانی بوده و در مسیر ابلاغ این رسالت از جان و مال خویش مایه گذاشته و بسیاری از دشواری ها را در راه هدایت انسان ها به جان خریدند.

2. دانشمندان و متفکران که به مانند شمعی سوختند تا به دیگران روشنایی دهند. این گروه غالباً با زهد و تنگی معیشت زندگی را سپری نمودند. حاصل تلاش های این دسته دست آوردهای مهم و متنوع در زمینه های مختلف علمی است.

3. مجاهدان و انقلابیون که از ظلم حکومت های جائر بر مردم به تنگ آمده و عتیه ظالمان و ستمگران به پا خاسته و حفظ کرامت و ادای حقوق انسان را خواستار گردیدند و با خون خویش درخت عدالت را آبیاری نمودند.

زیارت قبور این شخصیت ها که در رأس آنها پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) وجود دارند، نوعی از قدر شناسی نسبت به تلاش ها و مجاهدت های آنان و همچنین انتقال فرهنگ تقدیر و گرامی داشت این اشخاص به آیندگان است تا بدانند این بخشی از پاداش دنیوی کسانی است که در راه حق و هدایت و دفاع از اصول، ارزش ها و عقاید گام برمی دارند. [14]

لذا به دلیل آثار اجتماعی فراوان در زیارت صالحان و بزرگان، ملت های غیر مسلمان نیز در بزرگ داشتن و زیارت آرامگاه شخصیت های اثرگذار تاریخشان همواره از هم پیشی می گیرند. به همین جهت در سراسر جهان آرامگاه های متعلق به شخصیت ها را بدون تفاوت بین دینی و دنیوی مشاهده می نماییم که مورد تکریم واقع می شوند؛ چرا که انسان زیارت و گرامی داشتن آنان را وظیفه خویش و ادای حقوقی است که آنان بر عهده بشریت دارند و گویا هرآنچه انسان در تجلیل آنان انجام می دهند با الهام از فطرت او است.

بنابر این، زیارت قبور از اموری است که مورد تأیید قرآن، سنت، و عقل است و می توان گفت از امور فطری انسان است؛ زیرا انسان همواره علاقه مند به زیارت و تکریم کسانی است که نسبت به آنها علاقه دارد. زیارت قبور علاوه بر فواید دنیوی از فواید اخروی نیز برخوردار است. با گسترش تعالیم اسلام و درک بیشتر مفاهیم دینی و اعتقادی زمینه برگزاری این عمل مستحب که فوایدی اخروی را نیز برای مسلمانان به همراه داشت مجاز، بلکه مستحب شمرده شد.

نمایه های مرتبط:

فلسفه زیارت ائمه (ع)، 3045 (سایت: 3295) .

ثواب زیارت امام حسین (ع)، 7470 (سایت: 7672) .

زیارت خانه خدا و ائمه با اراده یا طلبیدن ، 3147 (سایت: 3411) .