جستجوی پیشرفته
بازدید
19072
آخرین بروزرسانی: 1398/02/21
خلاصه پرسش
قاعده «دفع ضرر محتمل» چیست؟ و چه کاربردی دارد؟
پرسش
قاعده دفع ضرر محتمل چیست؟
پاسخ اجمالی
مفهوم اولیه این قاعده آن است که اگر در جایی ضرر یقینی وجود نداشته و تنها احتمال ضرر وجود داشته باشد، باز هم باید برای جلوگیری از آن اقدام کرد.
با ذکر این مقدمه باید گفت؛ از ادلهی حجیت مطلق ظن این است که «ظن به حکم»، ملازم با «ظن به ضرر» است، و دفع ضرر مظنون از نظر عقل واجب است، پس عمل به ظن واجب است.[1]
توضیح اینکه، یکى از قواعد مورد قبول عقلا، قاعده‏ى «دفع ضرر محتمل» است؛ یعنى هر جا که احتمال ضرر وجود داشته باشد، عقل، انسان را ملزم به دورى از آن میکند. بر اساس این قاعده، عقل حکم میکند که باید از ضررهایى  با احتمال کم نیز دورى کرد، تا چه رسد به ضررهاى حتمى یا مظنون(با احتمال بالا). پس اگر انسان با احتمال ضرر اقدام به کارى کرد و ضررى متوجّه او شد، مستحقّ ملامت و سرزنش است.
در مباحث اعتقادى، از این قاعده به عنوان یکى از ادلّه‏ى ضرورت بحث و گفتوگو در مورد «معاد» نام برده میشود. در علم اصول نیز براى «حجیّت مطلق ظنّ»، به این قاعده استناد میشود.‏[2]
علاوه بر آن در بحث احتیاط نیز یکى از ادلهی عقلى که براى وجوب احتیاط به آن استناد شده، همین قاعده است؛ به این بیان که مبناى اصل احتیاط، حکم عقل به دفع ضرر محتمل است؛ و هرگاه در مورد ترک یا انجام کارى، احتمال ضرر اخروى باشد، عقل حکم به احتیاط میکند.
در ارتباط با این قاعده توجه به چند نکته ضروری است:
1. منظور از ضرر در قاعده دفع ضرر محتمل، ضرر اخروى است که همان عقوبت و مجازات محتمل ‏باشد؛ یعنى عقل حکم میکند که دفع ضرر اخروى احتمالى نیز واجب است، اما در مورد ضرر دنیوى چه ‏بسا عقل چنین حکمى نداشته باشد.
2. در مورد نسبت میان دو قاعده «دفع ضرر محتمل» و «قبح عقاب بلابیان»،[3] اخباری‏ها معتقدند قاعده اول بر قاعده دوم ورود دارد و اصولیون دقیقاً به عکس این موضوع معتقدند.[4]
3. قاعده مذکور در شبهات مقرون به علم اجمالی میگوید؛ باید هر دو طرف علم اجمالی را به جا آورد. مانند جایی که علم اجمالی به تکلیفی وجود دارد، ولی در مصداق آن شک است. مثلاً مکلف یقین دارد که دو رکعت نماز بر عهدهاش است، اما نمیداند آیا نمازی که از او فوت شده، نماز آیات است یا نماز صبح؟! حال اگر او دو رکعت نماز آیات به جا آورد به قاعده دفع ضرر محتمل پاسخ نداده است؛ زیرا احتمال دارد نماز صبح، تکلیف او باشد. همچنین اگر دو رکعت نماز صبح بخواند، باز همین مسئله صادق است؛ لذا قاعده دفع ضرر میگوید، باید هر دو را انجام داد.
4. این قاعده در مورد شبهات بدوی و ابتدایی میگوید؛ هر یک از عبد و مولی وظیفهای مخصوص به خود دارند. وظیفه مولی - به دلیل قاعده «قبح عقاب بلابیان» - این است که مقصود خود را به گونهای بیان کند که اگر تقصیر و مانعی در کار نباشد، برای عبد قابل وصول باشد؛ و تکلیف عبد نیز تفحص و جستوجو از وظیفه است؛ یعنی عبد در هر جا که گمان کند مراد و مقصود در آنجا وجود دارد، باید جستوجو کند. بدیهی است اگر عبد به این وظیفه اقدام نکند مستحق عذاب خواهد بود؛ به دلیل حکم عقل به وجوب دفع ضرر محتمل.[5]
 

[1]. البتّه این در صورتى است که کسى قبول کند که در احکام شرعى، باب علم و علمى بسته است. به عنوان «دلیل انسداد». ر. ک: «مقدمات انسداد»، 122088.
[2]. ملکى اصفهانى، مجتبى‏، فرهنگ اصطلاحات اصول، مقدمه، سبحانى تبریزى، جعفر، ج ‏2، ص 26، قم، عالمه، چاپ اول، 1379ش.                 
[3]. ر. ک: « قاعده قبح عقاب بلابیان»، 112083.
[4]. ر. ک: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى‏، فرهنگ نامه اصول فقه، ص 617، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1389ش.
[5]. ر. ک: ولایی، عیسی‏، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول‏، ص 264- 265، تهران، نشر نی‏، چاپ ششم، 1387ش.
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • چرا زن نمی‌تواند مرجع تقلید و قاضی باشد؟
    73146 اجتهاد و مرجعیت در اسلام 1387/04/03
    دانشمندان و متخصّصان دینی درباره‌ موضوعاتی؛ مانند مرجع تقلید، یا قاضی شدن زن و بعضی از عناوین دیگر، اختلاف نظر دارند. این امور جزو مسلّمات و ضروریات دینی به شمار نمی‌آید. کسانی که می‌گویند زنان مرجع تقلید یا قاضی نمی‌شوند، به ادله‌ای؛ نظیر روایات و اجماع، تمسک کرده‌اند ...
  • چرا خداوند در مقابل درخواست رؤیت خدا توسط یهودیان، آنها را مجازات کرد؟
    8592 تفسیر 1392/01/26
    آنچه باید در این‌جا مورد دقت قرار گیرد، این عبارت در آیه است: « فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ». باء در «بظلمهم» معنای سببیت بوده و متعلق به «اخذتهم» است و معنا این‌گونه می‌شود که آنها را به جهت ستمی که روا داشته­‌اند، با صاعقه مجازات می‌کنیم. این عبارت نمایان‌گر ...
  • با در نظرگرفتن جمیع جوانب و مصالح، آیا ارجح نیست که مقام رهبری در قانون جمهوری اسلامی ایران دارای یک زمان و دوره مشخص باشد؟
    8512 System 1389/04/16
    دائمی بودن رهبری در ایران ناشی از رأی مردم به قانون اساسی بوده و دلیلی نیز وجود ندارد که در صورت از دست ندادن شرایط، زمان آن را محدود کرد. فساد موجود در حکومت ها بیشتر ناشی از خلق و خوی حاکمان ...
  • با توجه به آیات 103 و 104 سوره کهف، راه تشخیص کار نیک از بد و ناپسند چیست؟
    24104 تفسیر 1389/05/13
    آیات شریفه، به معرفى زیانکارترین انسان ها و بدبخت‏ترین افراد بشر مى‏پردازد. زیان واقعى و خسران مضاعف آنجا است که انسان سرمایه‏هاى مادى و معنوى خویش را در یک مسیر غلط و انحرافى از دست دهد و گمان کند کار خوبى کرده است، نه از این کوشش ها ...
  • آیا در اسلام، مسئله ای به نام وضوی ارتماسی داریم؟
    11356 Laws and Jurisprudence 1391/07/03
    وضوى ارتماسى آن است که انسان صورت و دستها را به قصد وضو با مراعات شستن از بالا به پایین در آب فرو برد؛ اما براى این که مسح سر و پاها با آب وضو باشد، باید در شستن ارتماسى دستها، قصد شستن وضویى، هنگام بیرون آوردن ...
  • زنان عقیمی که بچه‌دار نمی‌شوند از دیدگاه قرآن چه جایگاهی دارند؟
    24597 تفسیر 1395/08/04
    گرچه پروردگار صلاح دیده برخی مردان و زنان، عقیم باشند[1] اما عقیم بودن و بچه‌دار نشدن به تنهایی نقصی معنوی - نه برای مردان و نه برای بانوان - نبوده و از مقام و ارزش انسانی هیچ کدام از آنها نمی‌کاهد. البته می‌شود برای ...
  • آیا در تحقیقات پزشکی، جایز است از جنین سقط شدهٔ انسان استفاده کرد؟
    7682 گوناگون 1393/02/25
    بیشتر فقها تشریح بدن انسان(جنین یا غیر جنین) را جایز نمی‌دانند، اما برخی از مراجع[1] در این‌باره می‌گویند، اگر این‌گونه تحقیقات در راستای کشف مطالب پزشکى جديد و مورد نیاز جامعه و نیز درمان بيمارى‌های تهدید کننده زندگى مردم باشد، جايز است؛ ولى تا ...
  • آیا گزارش غیر‌مسلمان مبنی بر نجاست چیزی که در اختیار اوست، مورد قبول است؟
    8833 اثبات نجاست 1393/02/03
    فقها در این زمینه فرقی بین مسلمان و غیر مسلمان نگذارده و می‌گویند، نجس بودن چیزى از سه راه ثابت مى‌شود، و باید بر آن ترتیب اثر داد: 1. آن که انسان خودش یقین به نجاست پیدا کند. 2. دو نفر عادل و یا حتّى یک نفر گواهى ...
  • معنای استدلال مباشر چیست؟
    19452 قیاس اقترانی و استثنائی 1391/12/06
    در مورد استدلال مباشر آنچه را که برخی از نویسندگان در این‌باره نگاشته‌اند، در این‌جا نقل می‌کنیم: بسیاری از منطق‌نگاران معاصر آنچه را در منطق نگاشته‌های پیشین با عنوان «احکام قضایا» یا «نسبت قضایا» مطرح بوده، قسمی از استدلال برشمرد‌ه‌اند و نام‌هایی؛ همچون استدلال «مباشر»، «بی‌واسطه» و «بسیط» ...
  • محدوده حرم مکه چقدر است؟
    9600 گوناگون 1396/10/23
    ابتدا باید دید منظور از حرم مکه چیست، آیا مراد، مسجد الحرام است؟ یا منطقه‌ای که زائرین خانه‌ی خدا بدون احرام، حق ورود به آن‌را ندارند و ورود کفار نیز به لحاظ شرعی در آن ممنوع است؟ در صورت نخست، پاسخ آن است که هر مکانی که در ...

پربازدیدترین ها