لطفا صبرکنید
بازدید
51459
51459
آخرین بروزرسانی:
1395/12/13
خلاصه پرسش
در شب و روز جمعه انجام چه کارهایی مستحب است؟ آیا انجام آن اعمال در شب شنبه نیز سفارش شده است؟
پرسش
اعمال شب و روز جمعه چیست و چه کارهایی در آن مستحب است؟ آیا در شب شنبه نیز میتوان آن اعمال را انجام داد؟
پاسخ اجمالی
در منابع حدیثی و کتب ادعیه بر برتری شب و روز جمعه نسبت به دیگر شب‌ها و روزهای هفته تأکید شده[1] و به دنبال آن، اعمال و عبادات خاصی برای این شب و روز در نظر گرفته شده است. در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود:
برخی اعمال شب جمعه
1. خواندن سوره جمعه در رکعت اول نماز مغرب و عشاء، و خواندن سوره توحید در رکعت دوم نماز مغرب و سوره اعلی یا حشر و یا منافقین در رکعت دوم نماز عشاء.[2]
2. تکرار ذکرهای «لا اله الا الله»، «سبحان الله» و «الحمد لله».[3]
3. تکرار ذکر صلوات بر پیامبر(ص) و اهل‌بیت ایشان که برخی روایات تعداد آن‌را حداقل صد مرتبه بیان نموده است.[4]
4. تلاوت قرآن؛ از جمله: سوره‌‌های اسراء، کهف، شعراء، نمل، قصص، سجده، ص، احقاف، واقعه، جمعه، یس و دخان.[5]
5. قرائت دعای کمیل.[6]
6. دعا و استغفار در حق برادران و خواهران مؤمن.[7]
7. اقامه نمازهای مستحبی که برای آگاهی از چگونگی آن میتوان به کتابهای ادعیه از جمله کتاب «مفاتیح الجنان» مراجعه نمود.
برخی اعمال روز جمعه
1. توبه و طلب آمرزش از خدا و ذکر استغفار؛ بویژه قبل از نماز صبح و پس از نماز عصر.[8]
2. خواندن سوره جمعه در رکعت اول نماز صبح و سوره توحید در رکعت دوم.[9]
3. ادامه تعقیبات نماز صبح و مشغول شدن به دعا تا طلوع آفتاب.[10]
4. تکرار ذکر صلوات بر پیامبر(ص) و اهل‌بیت که این عمل با فضیلت‌‌ترین اعمال روز جمعه، بیان شده است.[11]
5. تلاوت قرآن؛ از جمله: سوره‌‌های احقاف، کهف، مؤمنون، نساء، هود، صافات و الرحمن.[12]
6. قرائت دعای ندبه.[13]
7. زیارت مردگان از جمله پدر و مادر و وابستگان.[14]
8. غسل جمعه که زمان آن از طلوع آفتاب تا هنگام ظهر است.[15]
9. گرفتن ناخن و کوتاه کردن شارب (سبیل).[16]
10. استفاده از مواد خوشبو کننده و پوشیدن لباس پاکیزه.[17]
11. رسیدگی به خانواده و خرید و تهیه چیزهایی که موجب شادی آنها می‌‌گردد.[18]
12. صدقه دادن که این عمل در شب جمعه نیز سفارش شده است.[19]
13. اقامه نمازهای نافله جمعه.[20]
14. شرکت در نماز جمعه.[21]
15. زیارت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع).[22]
16. قرائت دعای سمات هنگام غروب آفتاب.[23]
در این‌جا سزاوار است که به دو نکته توجه شود:
الف. موارد مذکور در بالا، برخی از اعمال مشهور شب و روز جمعه است و علاقه‌‌مندان برای آگاهی بیشتر می‌‌توانند به کتب مفصل فقهی و ادعیه مراجعه نمایند.
ب. ممکن است این سؤال به ذهن آید که انجام این حجم از اعمال و عبادات موجب میشود که یک مسلمان، تمام جمعه‌‌اش را صرف انجام عبادات کرده و از رسیدگی به سایر امور زندگی باز ماند؟
در پاسخ باید گفت؛ اولاً: تمام اعمال روز جمعه نماز و دعا نبوده، بلکه برخی؛ مانند پرداختن به نظافت شخصی، از لوازم و امور زندگی فرد شمرده میشود.
ثانیاً: سفارش به عبادات متعدد و در زمان‌های مختلف در مناسبت‌ها (از جمله شب و روز جمعه)، به این جهت است که افراد با توجه به وقت و سایر امور زندگی خویش سراغ آن عبادات رفته و در انجام آنها به میزان ظرفیت خویش توجه نمایند، به طوری که انجام عبادت، ملال‌آور نشود.
البته از برخی روایات معصومان(ع)[24] چنین بر می‌‌آید که انسان مؤمن لازم است با برنامه‌ریزی کلی برای ایام هفته، در شب و روز جمعه از اشتغالات دنیوی فاصله گرفته و بیشتر به عبادات و کسب معارف دینی بپردازد.
اما درباره قسمت دوم سؤال؛ یعنی انجام اعمال شب جمعه در شب شنبه، در روایتی از امام رضا(ع) چنین نقل شده است: «إِنَّ لِلْجُمُعَةِ لَیلَتَینِ؛ ینْبَغِی أَنْ یقْرَأَ فِی لَیلَةِ السَّبْتِ مِثْلُ مَا یقْرَأُ فِی عَشِیةِ الْخَمِیسِ، لَیلَةَ الْجُمُعَةِ»؛[25]
جمعه دارای دو شب است که سزاوار است هر آنچه - از نماز و دعا - در پنج‌شنبه شب(شب جمعه) خوانده میشود، در شب شنبه نیز خوانده شود.
این روایت مرسله را علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار و محدث نوری در کتاب مستدرک الوسائل به نقل از کتاب «العروس» - که درباره خصائص و فضائل شب و روز جمعه تألیف شده است – آورده‌‌اند. صاحب این کتاب «أبا محمد جعفر بن أحمد بن علی قمی» از معاصرین شیخ صدوق بوده که هم او از شیخ و هم شیخ صدوق از او روایت نقل کرده است. همچنین از وی به عنوان فردی فقیه و ثقه یاد شده است.[26]
بر این اساس، هر چند، رجال سند حدیث کامل نبوده، و روایت در منابع اصلی حدیثی نیامده است، ولی به جهت وجاهت نویسنده کتاب و نیز بر اساس روایات «مَن بلغ»[27] - که دلالت دارند بر این‌که در روایات امور مستحبی، به سند روایت چندان توجه نمی‌‌شود - میتوان به این روایت عمل نمود و اعمال و عبادات شب جمعه را مورد سفارش و قابل عمل در شب شنبه هم دانست؛ همان‌طور که برخی بزرگان؛ مانند محدث قمی در کتاب مفاتیح الجنان در پایان اعمال روز جمعه به آن اشاره نموده است.
برخی اعمال شب جمعه
1. خواندن سوره جمعه در رکعت اول نماز مغرب و عشاء، و خواندن سوره توحید در رکعت دوم نماز مغرب و سوره اعلی یا حشر و یا منافقین در رکعت دوم نماز عشاء.[2]
2. تکرار ذکرهای «لا اله الا الله»، «سبحان الله» و «الحمد لله».[3]
3. تکرار ذکر صلوات بر پیامبر(ص) و اهل‌بیت ایشان که برخی روایات تعداد آن‌را حداقل صد مرتبه بیان نموده است.[4]
4. تلاوت قرآن؛ از جمله: سوره‌‌های اسراء، کهف، شعراء، نمل، قصص، سجده، ص، احقاف، واقعه، جمعه، یس و دخان.[5]
5. قرائت دعای کمیل.[6]
6. دعا و استغفار در حق برادران و خواهران مؤمن.[7]
7. اقامه نمازهای مستحبی که برای آگاهی از چگونگی آن میتوان به کتابهای ادعیه از جمله کتاب «مفاتیح الجنان» مراجعه نمود.
برخی اعمال روز جمعه
1. توبه و طلب آمرزش از خدا و ذکر استغفار؛ بویژه قبل از نماز صبح و پس از نماز عصر.[8]
2. خواندن سوره جمعه در رکعت اول نماز صبح و سوره توحید در رکعت دوم.[9]
3. ادامه تعقیبات نماز صبح و مشغول شدن به دعا تا طلوع آفتاب.[10]
4. تکرار ذکر صلوات بر پیامبر(ص) و اهل‌بیت که این عمل با فضیلت‌‌ترین اعمال روز جمعه، بیان شده است.[11]
5. تلاوت قرآن؛ از جمله: سوره‌‌های احقاف، کهف، مؤمنون، نساء، هود، صافات و الرحمن.[12]
6. قرائت دعای ندبه.[13]
7. زیارت مردگان از جمله پدر و مادر و وابستگان.[14]
8. غسل جمعه که زمان آن از طلوع آفتاب تا هنگام ظهر است.[15]
9. گرفتن ناخن و کوتاه کردن شارب (سبیل).[16]
10. استفاده از مواد خوشبو کننده و پوشیدن لباس پاکیزه.[17]
11. رسیدگی به خانواده و خرید و تهیه چیزهایی که موجب شادی آنها می‌‌گردد.[18]
12. صدقه دادن که این عمل در شب جمعه نیز سفارش شده است.[19]
13. اقامه نمازهای نافله جمعه.[20]
14. شرکت در نماز جمعه.[21]
15. زیارت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع).[22]
16. قرائت دعای سمات هنگام غروب آفتاب.[23]
در این‌جا سزاوار است که به دو نکته توجه شود:
الف. موارد مذکور در بالا، برخی از اعمال مشهور شب و روز جمعه است و علاقه‌‌مندان برای آگاهی بیشتر می‌‌توانند به کتب مفصل فقهی و ادعیه مراجعه نمایند.
ب. ممکن است این سؤال به ذهن آید که انجام این حجم از اعمال و عبادات موجب میشود که یک مسلمان، تمام جمعه‌‌اش را صرف انجام عبادات کرده و از رسیدگی به سایر امور زندگی باز ماند؟
در پاسخ باید گفت؛ اولاً: تمام اعمال روز جمعه نماز و دعا نبوده، بلکه برخی؛ مانند پرداختن به نظافت شخصی، از لوازم و امور زندگی فرد شمرده میشود.
ثانیاً: سفارش به عبادات متعدد و در زمان‌های مختلف در مناسبت‌ها (از جمله شب و روز جمعه)، به این جهت است که افراد با توجه به وقت و سایر امور زندگی خویش سراغ آن عبادات رفته و در انجام آنها به میزان ظرفیت خویش توجه نمایند، به طوری که انجام عبادت، ملال‌آور نشود.
البته از برخی روایات معصومان(ع)[24] چنین بر می‌‌آید که انسان مؤمن لازم است با برنامه‌ریزی کلی برای ایام هفته، در شب و روز جمعه از اشتغالات دنیوی فاصله گرفته و بیشتر به عبادات و کسب معارف دینی بپردازد.
اما درباره قسمت دوم سؤال؛ یعنی انجام اعمال شب جمعه در شب شنبه، در روایتی از امام رضا(ع) چنین نقل شده است: «إِنَّ لِلْجُمُعَةِ لَیلَتَینِ؛ ینْبَغِی أَنْ یقْرَأَ فِی لَیلَةِ السَّبْتِ مِثْلُ مَا یقْرَأُ فِی عَشِیةِ الْخَمِیسِ، لَیلَةَ الْجُمُعَةِ»؛[25]
جمعه دارای دو شب است که سزاوار است هر آنچه - از نماز و دعا - در پنج‌شنبه شب(شب جمعه) خوانده میشود، در شب شنبه نیز خوانده شود.
این روایت مرسله را علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار و محدث نوری در کتاب مستدرک الوسائل به نقل از کتاب «العروس» - که درباره خصائص و فضائل شب و روز جمعه تألیف شده است – آورده‌‌اند. صاحب این کتاب «أبا محمد جعفر بن أحمد بن علی قمی» از معاصرین شیخ صدوق بوده که هم او از شیخ و هم شیخ صدوق از او روایت نقل کرده است. همچنین از وی به عنوان فردی فقیه و ثقه یاد شده است.[26]
بر این اساس، هر چند، رجال سند حدیث کامل نبوده، و روایت در منابع اصلی حدیثی نیامده است، ولی به جهت وجاهت نویسنده کتاب و نیز بر اساس روایات «مَن بلغ»[27] - که دلالت دارند بر این‌که در روایات امور مستحبی، به سند روایت چندان توجه نمی‌‌شود - میتوان به این روایت عمل نمود و اعمال و عبادات شب جمعه را مورد سفارش و قابل عمل در شب شنبه هم دانست؛ همان‌طور که برخی بزرگان؛ مانند محدث قمی در کتاب مفاتیح الجنان در پایان اعمال روز جمعه به آن اشاره نموده است.
[1]. جهت آگاهی بیشتر در اینباره، ر. ک: پاسخ 5942 (فضیلت شب و روز جمعه).
[2]. ر. ک: مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج 86، ص 311، باب اعمال لیلة الجمعه، ح 16، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، 1410ق.
[3]. شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، المقنعة، ص 155، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق؛ بحار الأنوار، ج 86، ص 314.
[4]. بحار الأنوار، ج 86، ص 314؛ کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب، کافی، ج 3، ص 428، باب نوادر الجمعه، ح 2، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[5]. ر. ک: شیخ طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج 3، ص 8، ح 26، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق؛ شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 110 – 112، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، 1406ق؛ حرّ عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 7، ص 408، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1409ق.
[6]. سید ابن طاووس، رضى الدین، على، الإقبال بالأعمال الحسنة، ج3، ص 331، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ اول، 1415ق.
[7]. شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابویه، علل الشرائع، ج 1، ص 182، قم، کتابفروشى داورى، چاپ اول، 1386ق.
[8]. بحار الأنوار، ج 86، ص 359؛ ج 87، ص 92.
[9]. سید ابن طاووس، رضى الدین، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، ص 226، قم، دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
[10]. همان، ص 228؛ مجلسى، محمد تقى، لوامع صاحبقرانى، ج 7، ص 296، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1414ق.
[11]. شیخ صدوق، محمد بن على، الخصال، ج 2، ص 394، ح 101، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1362ش.
[12]. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال؛ ص 114؛ وسائل الشیعة، ج 7، ص 411، ح 9720.
[13]. مشهدى حائرى، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، ص 573، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته، چاپ اول، 1419ق.
[14]. شیخ طوسى، محمد بن الحسن، الأمالی، ص 688، ح 1462، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق.
[15]. ر. ک: پاسخ 4156 (غسل جمعه و نپوسیدن بدن در قبر).
[16]. ر. ک: پاسخ 11072 (حکم گرفتن ناخن در شب).
[17]. وسائل الشیعة، ج 7، ص 396، ح 9678؛ بحار الأنوار، ج 86، ص 127.
[18]. کافی، ج 6، ص 299؛ تهذیب الأحکام؛ ج 9، ص 100، ح 434.
[19]. شیخ مفید، محمّد بن محمد، المقنعة، ص 156، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق؛ وسائل الشیعة، ج 7، ص 413، ح 9729.
[20]. ر. ک: پاسخ 91911 (نوافل روز جمعه).
[21]. ر. ک: پاسخ 8313 (وجوب اختیاری نماز جمعه).
[22]. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، ج 1، ص 288،بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، 1411ق.
[23]. جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، ص 533.
[24]. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج 1، ص225، ح 14، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق.
[25]. بحار الأنوار، ج 86، ص 311، باب اعمال لیلة الجمعه، ح 16؛ نورى میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 6، ص 112، ح 6568، بیروت، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1408ق.
[26]. ر. ک: شوشترى، محمد تقى، قاموس الرجال، ج 2، ص 641 و 642، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، 1410ق.
[27]. جهت آگاهی بیشتر در اینباره، ر. ک: پاسخ 686 (حدیث من بلغ).
نظرات
