واژه «صداقت» از «صدق» در اصل به اين معنا است كه گفتار و يا خبرى كه داده مى‌‏شود، مطابق خارج باشد، و کسی را كه خبرش مطابق با واقع و خارج باشد، «صادق» و «راست‌گو» مى‏‌گويند. اما از آن‌جا كه به طور استعاره و مجاز، اعتقاد، عزم و اراده را هم قول ناميده‌‏اند،[1] در نتيجه صدق را در آنها نيز استعمال كرده، انسانى را هم كه عملش مطابق با اعتقادش باشد و يا كارى كه مى‏‌كند با اراده و تصميمش مطابق باشد، صادق و راست‌گو ناميده‌‏اند.
صداقت و راست‌گویی از بزرگ‌ترین فضایل اخلاقی است که در تعالیم و آموزه‌های دینی جایگاه ویژه دارد و در قرآن و روایات فراوان به آن سفارش شده است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقينَ»؛[2] اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، از خدا پروا كنيد و با راست‌گويان باشيد.

این فضیلت انسانی - اخلاقی بارزترین مشخصه پیامبران الهی در دعوت مردم به سوی خدا است؛ از این‌رو، راست‌گویی از اعمال نیک و پسندیده انسانی بوده و نزد دین و خرد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. فطرت پاک انسان ایجاب می‌كند كه انسان سالم و متعادل، دل و زبانش یكسو و هماهنگ باشد، ظاهر و باطنش یكی باشد و آنچه را باور دارد بر زبان جاری كند.
اسلام دینی فطری است و راستی نیز خواست فطرت است، پس این دو پیوندی ناگسستنی دارند و در روایات با تعابیر گوناگونی بر راست‌گویی مسلمانان تأكید شده و آن‌را از اصول ایمان و دین‌داری به حساب آورده‌‌اند: «الصِّدْقُ رَأْسُ الدِّينِ»؛[3] نسبت راستی به دین، نسبت سر به بدن است. «الصِّدْقُ أَقْوَى دَعَائِمِ الْإِيمَان‏»؛[4] راستی محکم‌ترین پایه‌های ایمان است. «بِالصِّدْقِ تَكُونُ النَّجَاة»؛[5] رستگاری دنیا و آخرت در راست‌گویی است.
راوی می‌گوید: «از امام صادق (ع) شنيدم كه مى‏‌فرمود: چون بنده‌‏اى راست گويد، نخستين كسى كه او را تصديق مى‌‏كند خدا است، و خودش نيز مى‌‏داند كه‏ راست‌گو است، و چون دروغ گويد، اولين كسى كه او را تكذيب مى‌‏كند خدا است، و خودش نيز مى‌‏داند كه دروغ‌گو است».[6]
امام صادق(ع) در توصیف صداقت و راستی می‌فرماید: راستی نورى است كه در عالم معنا مى‌‏درخشد، مانند آفتابى كه روشنايى مى‏گيرد از او هر چيزى كه در تحت نفوذ نور ظاهرى او است، و نقصان و ضعفى در اين نور دادن به آفتاب وارد نمى‌‏شود. كسى كه حقيقتاً متصف به صدق است، به مقتضاى حقيقت صدقى كه در نفس او وجود دارد، كذب و تقلب را در افراد كاذب نديده، و تظاهر آنان را در اعمال حمل به صحت و صدق نموده، و اظهارات آنان را تصديق مى‌‏كند. آرى اين همان نور صدق و حقيقت روحانيت است كه غير اين معنا از او انتظارى نيست، و به جز آن‌كس که خلاف فطرت پاک و نورانيت و صفاى باطن او باشد چيزى از او ديده نمى‌‏شود. چنان‌كه حضرت آدم(ع) ابليس را در اظهار دروغى او چون قسم خورد، تصديق نمود، و اظهار و سخن او را باور كرد؛ زيرا در نفس آدم اثرى از دروغ و تقلب وجود نداشت.
خداوند متعال در سوره طه مى‌‌‏فرمايد: «پيش از اين، از آدم پيمان گرفته بوديم، امّا او فراموش كرد و عزم استوارى براى او نيافتيم».[7] و ابليس در اولين مرتبه، اين تقلب و خلاف را به كار برد، و پيش از او كسى را سابقه اين عمل در ظاهر و باطن نبود. پس او به دلیل ارتکاب همين دروغ دچار خسران و زيان‌كارى شده، و از صفا و صدق آدم در جهت اغوا و اضلال او نفعی نبرد و او را از مرحله ملكه صدق و روحانيت -به سبب دروغى كه راجع به هميشگى و خلود اظهار كرد- نتوانست بيرون برد.[8]
چنان‌که از سخنان امام(ع) استفاده می‌شود؛ صدق از لحاظ مطابق بودن با حق است؛ يعنى ظل و مرتبه‌‏اى است از حق، و حق نور و حقيقتى است كه در آن ظلمت و نقطه ضعف و خلافى نباشد. پس در صورتى كه وجود و صفات انسان صدق شد، البته هيچ‌گونه بطلان و ضلالت و انحراف و ظلمتى در او نخواهد بود. و چون چيزى حقيقة صدق شد، قهراً اثر نورانيت، درستى و حقيقت آن ظاهر گشته، و خواه و ناخواه آثار صدق جلوه خواهد كرد. و شخص صادق به مقتضاى حقيقت و باطن خود به جز صدق و حقيقت چيزى نديده، و پيوسته در افعال و حركات ديگران به جهت صدق آنها متوجه شده، بلكه آنها را به محل‌‏هاى صحيح و درست خود حمل خواهد كرد.[9]
امام صادق(ع) در ادامه روایت می‌فرماید: و صفت صدق، برای حضرت آدم ثمربخش و مفيد واقع گرديد؛ زيرا او به مقتضاى صفا و صدق باطن خود، غير راستى را به خود راه نداد، و خيال دروغ در باره ابليس نكرد و كذب او را كه به صورت صدق بود باور نمود.
اين است كه خداوند متعال فرمود: ما از آدم چيزى را كه بر خلاف پيمان و برنامه او بوده نديديم، و هرگز او قصد نافرمانى نداشت، و از اين لحاظ بود كه به سبب حيله و دروغ ابليس، از مقام برگزيدگى او كاسته نشد.
پس صدق يكى از صفات پسنديده و عالى انسانى است، و حقيقت صدق‏ در اثر تهذيب و تزكيه الهى به دست می‌آید. همچنين حصول صدق موجب تزكيه و برائت انسان از سيئات و اعمال قبیح مى‌‏شود، چنان‌كه حضرت عيسى(ع) در نتيجه ظهور صدق، از جانب پروردگار متعال تزكيه و تبرئه شد، و مورد ستايش قرار گرفت: «قالَ سُبْحانَكَ ما يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ ما لَيْسَ لِي بِحَقٍّ إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ»؛[10] منزهى تو! من حق ندارم آنچه را كه شايسته من نيست، بگويم! اگر چنين سخنى را گفته باشم، تو مى‌‏دانى، تو از آنچه در روح و جان من است، آگاهى.
‌حضرت عیسی مرآت و آیینه صادقان از امت پيامبر اسلام مى‏‌باشد، چنان‌كه در آخر آيات گذشته مربوط به حضرت عيسى(ع) به طور كلى مى‌‏فرمايد: «هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ»؛[11] امروز، روزى است كه راستى راست‌گويان، به آنها سود مى‏‌بخشد.
در روز جزاء صادقين به سبب صفت صدق نتيجه مطلوب مى‌‏گيرند، و صدق به هر اندازه‏‌اى كه در وجود آدمى برقرار و ثابت گردد، به همان مقدار براى او تزكيه و نجات می‌آورد.
امام علی(ع) فرمود: راستی شمشير برنده‌‏اى است كه با توجه و لطف پروردگار متعال در بندگان مخصوص او ظاهر مى‌‏شود، و اين شمشير به هر موردى كه فرود آيد و در هر كجايى كه پيدا شود، از آسمان و زمين، نافذ و قاطع خواهد بود. پس هر گاه بخواهى كه بدانى آيا تو از جمله صادقان و راست‌گویان هستى، يا از دروغ‌گویان بايد با كمال دقت و با نظر خالص در باطن و رفتار و كردار خود رسيدگى و تحقيق كرده، و قلب و ظواهر خود را به ميزان الهى و روى حق و عدل بررسى نموده، و چنان خود را به قوانين حق عرضه دارى كه گويى در پيشگاه عدل الهى حاضر شده‌‌ای، و در معرض سنجش روز قيامت قرار گرفته‌‌‏اى. خداوند متعال مى‌‌‏فرمايد: «وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛[12] در روز جزاء مردم به ميزان حق سنجيده مى‏‌شوند، پس هر كسى كه ميزان او در مقام وزن كردن سنگين‌‏تر شد او رستگار خواهد بود.
پس چون برنامه معنوى تو از جهت افكار و عقاید و اخلاق، روى عدالت و درستى و صحت قرار گرفت، و اظهارات و ادعاهای تو طبق معنا و باطنت صورت پيدا كرد، البته مقام صدق برایت ثابت خواهد شد، و اين كمترين مرتبه صدق است كه در ميان زبان و قلب كوچک‌ترين مخالفت و تضادی نباشد. و شخص صادق به همين كيفيت و تعريفى كه ذكر شد مانند آدمى است كه در حالت احتضار باشد. شخص محتضر خواه و ناخواه روى به عالم روحانيت كرده و از جهان ماده و صورت مى‌‏گذرد، همچنين شخص صادق در همه احوال، اقوال و افكار خود صد در صد از صدق و درستى و حقيقت پيروى كرده، و از تظاهرات و اختلافات و دعواها و هوسرانی‌هاى مردم خواهد گذشت.[13]
بنابر این، صداقت و راستی بايد در تمام مراحل وجودى و زندگى انسان تحقق پيدا كند؛ يعنى از لحاظ افكار و عقاید، از لحاظ خوی‌ها و صفات نفسانى، از جهت رفتار و كردار و اعمال، و از جهت گفتار و بيان، اگر انسان تمام حركات و سكنات و همه احوال او روى صدق، راستى، درستى و حقيقت صورت گيرد، البته سرمايه خوش‌بختى و زمينه سعادت و مسير كمال و انسانيت را به دست آورده است. پس صدق در صورتى ثابت و برقرار مى‌‏شود كه از مراحل كذب، تقلب، حيله و انحرافات در افكار و اعمال و تظاهرات بر خلاف حقيقت و خودنمايى و خودستايى و هواپرستى و هوسرانى و ديگر افكار و رفتار و كردار و گفتارهاى مخالف حق، دورى كرده، و از هر گونه نادرستى و زشتى خود را پاک و تزكيه نمايد.[14]

[1]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان في تفسير القرآن، ج ‏9، ص 402، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق؛ مصطفوی، حسن، التحقیق في كلمات القرآن الكريم، ج ۶، ص ۲۱۵، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۸ش؛ راغب اصفهانی، المفردات في غريب القرآن، ص 478، دارالعلم الدار الشامية، دمشق بيروت، 1412 ق.
[2]. توبه، 119.
[3]. تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، محقق، مصحح، درايتى، مصطفى‏، ص 218، دفتر تبليغات‏، قم‏، چاپ اول، 1366ش.‏
[4]. همان.
[5]. همان.
[6]. ابن بابويه، محمد بن على،‏ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ص 178، دار الشريف الرضي للنشر، قم، چاپ دوم، 1406 ق.‏ «قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا صَدَقَ كَانَ أَوَّلَ مَنْ يُصَدِّقُهُ اللَّهُ وَ نَفْسُهُ تَعْلَمُ أَنَّهُ صَادِقٌ وَ إِذَا كَذَبَ كَانَ أَوَّلَ مَنْ يُكَذِّبُهُ اللَّهُ وَ نَفْسُهُ تَعْلَمُ أَنَّهُ كَاذِب‏»؛
[7]. طه، 115.
[8]. منسوب به جعفر بن محمد عليه السلام، امام ششم‏، مصباح الشريعة، ص 34، اعلمى، بيروت، چاپ اول، 1400 ق. «قَالَ الصَّادِقُ (ع) الصِّدْقُ نُورٌ مُتَشَعْشَعٌ فِي عَالَمِهِ كَالشَّمْسِ يَسْتَضِي‏ءُ بِهَا كُلُّ شَيْ‏ءٍ بِمَعْنَاهَا مِنْ غَيْرِ نُقْصَانٍ يَقَعُ عَلَى مَعْنَاهَا وَ الصَّادِقُ حَقّاً هُوَ الَّذِي يُصَدِّقُ كُلَّ كَاذِبٍ بِحَقِيقَةِ صِدْقِ مَا لَدَيْهِ وَ هُوَ الْمَعْنَى الَّذِي لَا يَسَعُ مَعَهُ سِوَاهُ أَوْ ضِدُّهُ مِثْلُ آدَمَ عَلَى نَبِيِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَيْهِ السَّلَامُ صَدَّقَ إِبْلِيسَ فِي كَذِبِهِ حِينَ أَقْسَمَ لَهُ كَاذِباً لِعَدَمِ مَا بِهِ مِنَ الْكَذِبِ فِي آدَمَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً لِأَنَّ إِبْلِيسَ أَبْدَعَ شَيْئاً كَانَ أَوَّلَ مَنْ أَبْدَعَهُ وَ هُوَ غَيْرُ مَعْهُودٍ ظَاهِراً وَ بَاطِناً فَخَسِرَ هُوَ بِكَذِبِهِ عَلَى مَعْنًى لَمْ يَنْتَفِعْ بِهِ مِنْ صِدْقِ آدَمَ ع عَلَى بَقَاءِ الْأَبَد».
[9]. مصباح الشريعة، ترجمه، مصطفوى، حسن متن، ص 325، انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ايران، تهران، 1360ش‏.
[10]. مائده، 116.
[11]. مائده، 119.
[12]. اعراف، 8.
[13]. مصباح الشريعة، ص 35، «وَ أَفَادَ آدَمُ (ع) بِتَصْدِيقِهِ كَذِبَهُ بِشَهَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِنَفْيِ عَزْمِهِ عَمَّا يُضَادُّ عَهْدَهُ فِي الْحَقِيقَةِ عَلَى مَعْنًى لَمْ يَنْتَقِصْ مِنِ اصْطِفَائِهِ بِكَذِبِهِ شَيْئاً فَالصِّدْقُ صِفَةُ الصَّادِقِ وَ حَقِيقَةُ الصِّدْقِ يَقْتَضِي تَزْكِيَةَ اللَّهِ تَعَالَى لِعَبْدِهِ كَمَا ذَكَرَ عَنْ صِدْقِ عِيسَى (ع) فِي الْقِيَامَةِ بِسَبَبِ مَا أَشَارَ إِلَيْهِ مِنْ صِدْقِهِ وَ هُوَ بَرَاءَةُ الصَّادِقِينَ مِنْ رِجَالِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ (ص) فَقَالَ تَعَالَى هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع الصِّدْقُ سَيْفُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ سَمَائِهِ أَيْنَمَا هَوَى بِهِ يَقُدُّهُ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ أَ صَادِقٌ أَنْتَ أَمْ كَاذِبٌ فَانْظُرْ فِي صِدْقِ مَعْنَاكَ وَ عَقْدِ دَعْوَاكَ وَ عَيِّرْهُمَا بِقِسْطَاسٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى كَأَنَّكَ فِي الْقِيَامَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَإِذَا اعْتَدَلَ مَعْنَاكَ بِغَوْرِ دَعْوَاكَ ثَبَتَ لَكَ الصِّدْقُ وَ أَدْنَى حَدِّ الصِّدْقِ أَنْ لَا يُخَالِفَ اللِّسَانُ الْقَلْبَ وَ لَا الْقَلْبُ اللِّسَانَ وَ مَثَلُ الصَّادِقِ الْمَوْصُوفِ بِمَا ذَكَرْنَا كَمَثَلِ النَّازِعِ لِرُوحِهِ إِنْ لَمْ يَنْزِعْ فَمَا ذَا يَصْنَع».‏
[14]. مصباح الشريعة، ترجمه، مصطفوى، متن، ص 328.