عثمان بن عفّان بن أبى العاص بن أميّة بن عبد شمس بن عبد مناف‏، از مادری به نام «أروی دختر کریز»، شش سال پس از حمله‌ی ابرهه به مکه(عام الفیل) به دنیا آمد. وی دو کنیه داشت. «ابو عمرو» و «ابو عبدالله». کنیه‌ی اوّل را از زمان جاهلیت به ارث برده بود، اما پس از به دنیا آمدن فرزندش عبدالله، مسلمانان به او لقب ابو عبدالله دادند.

عثمان از سوی ابوبکر به اسلام دعوت شد، و با حضور نزد پیامبر اکرم(ص) اسلام اختیار کرد. و طولی نکشید که با رقیه دختر پیامبر ازدواج کرد و بعد از وفات رقیه نیز با امّ کلثوم دختر دیگر حضرتشان ازدواج نمود و به همین دلیل، بعدها به ذو النورین شهرت یافت که البته اعطای چنین لقبی از طرف پیامبر(ص) نبود.

عثمان به همراه معدودی از صحابه - مانند حضرت علی(ع) - که خواندن و نوشتن می‌دانستند، در زمره کاتبان وحی قرار گرفت.

او ده پسر و سه دختر داشت که تعدادی از آنها از دختران پیامبر(ص) به دنیا آمده بودند و هیچ‌کدام به نوجوانی نرسیده و در همان دوران کودکی از دنیا رفتند.

از زمان هجرت تا رحلت پیامبر(ص)، او فرماندهی گروهی از مسلمانان و یا فرمانروایی بخشی از حکومت اسلامی را بر عهده نداشته و هیچ گزارشی از حضور ویژه و تأثیرگذار او در نبردها نیز نقل نشده است. البته بر اساس برخی گزارش‌ها او کمک‌های مالی فراوانی به مسلمانانی نمود که عازم جنگ تبوک بودند.

انتخاب عثمان به عنوان خلیفه‌ی سوم، انتخابی از طرف تمام مسلمانان نبود بلکه عمر بن خطاب شورای شش‌ نفره‌ای را با سلیقه خود انتخاب کرده و عثمان تنها با رأی نیمی از اعضای آن شورا به خلافت برگزیده شد. ‌ اعضای این شورا عبارت بودند از (علی بن ابی‌طالب، عثمان بن عفان،‌ عبدالرحمن بن عوف، زبیر بن عوام، طلحة بن عبید الله و سعد بن ابی‌وقاص).

عثمان از سال ۲۳ تا سال ۳۵ هجری مقام خلافت را برعهده داشت. وی با این‌که هنگام انتخاب تعهد داده بود مانند دو خلیفه‌ی گذشته رفتار کند، اما چندان به این تعهد پای‌بند نبود و رویکردهایی؛ مانند قوم‌گرایی و مقدم داشتن بنی‌امیه بر همگان، دنیاگرایی و تجمل‌پرستی، بذل و بخشش‌های بی‌حساب و کتاب به افراد خاص، نوع برخورد با مخالفان و ... زمینه‌ی اعتراضات گسترده‌ی مردمی را فراهم نمود که سرانجامش قتل وی را رقم زد.