نخست باید گفت؛ محراب می‌تواند به معنای تمام مسجد باشد نه جزئی از آن؛ لذا بعضی از لغت‌شناسان، آیه مرتبط با خروج زکریا(ع) از محراب را به خروج از مسجد تفسیر کرده‌اند.[1]

در این صورت، پشت‌کردن به محراب معنا و مفهومی نداشت. علاوه بر آن‌که گزارش‌ معتبری در مورد وجود بخش ویژه‌ای از مسجد با شکل و شمایل خاص و به نام محراب نیافتیم که در صورت یافتن منبعی در این زمینه، پاسخ را ویرایش خواهیم کرد.

اما آنچه در مورد دستور به تخریب محراب از سوی امام علی(ع)، شیخ صدوق روایتی را نقل نموده است که بر اساس آن، امام(ع) محراب مسجد را شبیه به قربانگاه یهودیان دانسته و دستور به تخریب آن داده‌اند.[2]

محمد تقی مجلسی از محدثین شیعه، ضمن موثق دانستن این روایت، شرحی بر آن نگاشته است:

عثمان بن عفان در دوره خلافت، داخل مسجد، جایگاه ویژه‌ای برای خود ساخت که هنگام نماز داخل آن می‌شد و حاکمان سایر شهرها نیز از این سبک پیروی کردند. [3]

ظاهرا این جایگاه و اتاقک ویژه به گونه‌ای بود که حتی بیشتر مأمومان صف اول، قدرت دیدن امام جماعت را نداشتند. از این‌رو امام علی(ع) پس از رسیدن به خلافت، دستور به تخریب چنین جایگاه‌هایی را در مسجد داد؛ چرا که وجود این جایگاه بدان می‌انجامید که مأمومین دو طرف، امام جماعت را ندیده و نمازشان باطل باشد؛[4] و شاید تشبیه آن به قربانگاه یهود از آن جهت بود که آنان قربانی خود را در محیطی محصور انجام می‌دادند.

از این‌رو، دلیلی بر حرمت و یا کراهت ساخت محرابی نداریم که داخل دیوار بوده یا حتی قسمتی از فضای بیرون مسجد را اشغال کند؛ اما محراب نباید به شکلی باشد که امام جماعت از دید مأمومان پنهان شود.[5]

گفتنی است؛ اگرچه محراب می‌تواند مکانی مورد احترام در مساجد باشد؛ اما پشت‌کردن به محراب و گذاردن منبر خطابه در آن عرفا موجب بی‌احترامی نبوده و اشکال شرعی ندارد.[6]

[1]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 1، ص 306، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

[2]. «کَانَ عَلِیٌّ(ع) إِذَا رَأَى الْمَحَارِیبَ فِی الْمَسَاجِدِ کَسَّرَهَا وَ یَقُولُ کَأَنَّهَا مَذَابِحُ الْیَهُودِ.»؛ ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، ج‏1، ص236، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1413ق.

[3]. مجلسی، محمد تقی، لوامع صاحبقرانی، ج‌3، ص254، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1414ق.

[4]. امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج1، ص772، مسئله 1411، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1424ق.

[5]. ر. ک: همان.

[6]. ر. ک: ( علت گودی محراب برخی از مساجد ) 41995.