واژه «انتفاع» در دانش لغت به معنای «نفع گرفتن» و «سود بردن» آمده، و در اصطلاح فقه به معنای حقی است که به موجب آن شخص می‌‌تواند از ملک غیر که بر اساس اصل اولی، عین و منافع آن متعلق به مالک آن است، بهره‌مند شود. «حق انتفاع» در برابر «حق تملک عین» است.

به عبارت دیگر، «حق انتفاع»، حق بهره‌‌مندی و استفاده از منافع اموال غیرمنقول(املاک) و نیز منافع آن دسته از اموال منقولی است که با استفاده از آنها، بقای اصل مال، قابل تصور باشد. این حق، مجزا از «حق مالکیت» مورد توجه قانون‌گذار قرار گرفته، و البته در شرع مقدس نیز پیرو تعاریف اجتماعی آن، مورد تنفیذ و تأیید واقع شده است.

به عنوان مثال، ممکن است شما مایل باشید که ملک خود را جهت استفاده در اختیار دیگران قرار دهید، بدون آن‌که مالکیت آن‌را به آنها منتقل کنید. قانون این حق را برای شما تحت عنوان «حق انتفاع» به رسمیت شناخته و بر آن آثار حقوقی متنوعی را مترتب ساخته است.

منافع یک ملک ممکن است تنوع داشته باشد. مثلاً منافع یک آپارتمان، استفاده از آن به عنوان محل سکونت اشخاص است. منافع یک باغ علاوه بر امکان سکونت، م؛یوه درختان و همچنین زراعت در آن خواهد بود.

«حق انتفاع» ممکن است برای مدت معین و محدودی واگذار شود. مانند این‌که شخصی آپارتمان خود را برای مدت 10 سال برای سکونت در اختیار برادرش قرار دهد. در این صورت از حق انتفاع مذکور به ‌عنوان «حق رُقبی» یاد می‌شود.[1]

گفتنی است؛ یکی از شاخه‌‌ها و مراتب مالکیت فرد بر ملک خود، واگذار کردن «حق انتفاع از آن» به غیر - با استفاده از قرارداد – است، اگرچه با این قرارداد، وضعیت مالکیت تغییر نمی‌کند؛ اما می‌توان حق بهره‌برداری را نوعی مال دانسته و در مجموعه اموال بهره‌بردار به شمار آورد.

حق انتفاع دارای دو صاحب حق است.

1. منتفع، که حق استفاده و بهره‌‌برداری از عین به او واگذار شده است.
2. مالک، که صاحب عین است و در اثر قرارداد، سهم بزرگی از حقوق خود را به منتفع واگذار کرده است.

 اقسام حق انتفاع

حق انتفاع به معنای خاص بر سه قسم است:

1. عُمری: که به موجب قراردادی حق استفاده از ملک به مدت عمر خود مالک، یا عمر فرد بهره‌بردار، و یا هر شخص دیگری به منتفع واگذار شده باشد. از آن‌جا که مدت واگذاری و قرارداد به مدت عمر مالک، یا طرف قرارداد، یا شخص دیگری بیرون از قرارداد است، به این قرارداد، عُمری گفته می‌شود.
2. رُقبی: اگر «حق انتفاع» دارای مدت مشخص و تعیین‌شده باشد، به این حق انتفاع، «رُقبی» گفته می‌شود.
3. سُکنی: اگر «حق انتفاع» در مورد سکونت در مسکنی باشد، «حق سُکنی» نامیده می‌شود. این حق ممکن است به مدت عمر مالک، یا بهره‌بردار، یا شخص ثالث، و یا به مدتی معین باشد.

شرایط حق انتفاع

1. «حق انتفاع» با عقد و قرارداد ایجاد می‌‌شود.
2. موضوع «حق انتفاع» باید مالی باشد که استفاده از آن موجب از بین رفتن خود مال و عین آن نباشد.
3. دارنده «حق انتفاع» و یا همان بهره‌بردار باید هنگام انعقاد عقد موجود باشد.
4. در «حق انتفاع»، قبض و تسلط بهره‌بردار بر مال مورد انتفاع از شرایط صحت عقد است.

تفاوت مالکیت منافع و حق انتفاع

گفتنی است؛ اگرچه بین «مالکیت منافع» و «حق انتفاع» شباهت زیادی وجود دارد؛ اما از نظر ماهوی و عملی نباید آن دو را یکسان شمرد.

در «مالکیت منافع»، منفعت به ملکیت صاحب آن درمی‌آید؛ اما در «حق انتفاع»، منفعت به مالک عین تعلق دارد و در ملک او هم به وجود می‌آید و صاحب حق فقط می‌تواند از آن بهره جوید.

به عنوان مثال، در اجاره، مستأجر در اثر عقد، مالک منافع عین مستأجره می‌شود و بر طبق قاعده می‌تواند آن‌را به دیگری منتقل کند؛ اما در حق سکنا، صاحب حق مالک منافع نیست تا بتواند آن‌را به دیگری منتقل کند. به بیان دیگر، مالکیت منفعت، حقی کامل است که امتیازهای مالکیت را دارد، در حالی که حق انتفاع به آن حد کمال نرسیده و صاحب آن تنها از حق استعمال و انتفاع بهره‌‌مند است.

مانند این‌که باغی برای مدت دو سال اجاره داده شود. در این مدت مستأجر، مالک منافع باغ است و تمام ذره‌‌های میوه در ملک او به وجود می‌آید؛ بنابراین، در روزی که مدت اجاره پایان می‌پذیرد، آنچه از میوه‌‌ها بر سر درختان باقی است، به او تعلق دارد و می‌تواند پس از مدت اجاره نیز آنها را بچیند؛ اما اگر حق انتفاع از همین باغ به مدت دو سال به او واگذار شود؛ چون بهره‌بردار مالک منافع نمی‌شود، ذره‌‌های میوه نیز در ملک او به وجود نمی‌آید و به صاحب اصلی باغ تعلق دارد، جز این‌که او تنها می‌تواند به مدت دو سال از آنها بهره‌‌برداری کند. بنابراین، در آخرین روز سال، حق او نیز پایان می‌یابد و دیگر نمی‌تواند میوه‌هایی را که هنوز بر درخت باقی است، بچیند.[2]، [3]

[1] http://www.dadfarandadandish.com/articles/177801/%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%84-

[2] http://www.zebhi.ir/print.php?ToDo=ShowArticles&AID=110643

[3]. ر. ک: سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج ‏2، ص 744، تهران، کومش، چاپ سوم، 1373ش.