گزارش شده است که بعد از نزول آیه نجوا، امام علی(ع) با دادن ده بار صدقه، ده مرتبه توانست با آرامی و درگوشی پرسش‌‌هایی را با پیامبر اسلام(ص) در میان بگذارد و پاسخ‌‌هایی را بشنود:

سؤال چهارم ایشان از پیامبر(ص) این بود که‌ «وَ ما الحِیلَة؟» حیله در چیست؟ که حضرتشان پاسخ داد: «تَرکُ الحیلَة» خودداری از حیله![1]

در این زمینه باید گفت؛ واژۀ «حیله» از نگاه لغوی به معناى هر نوع چاره‌ای است که شخص برای انجام کارش بدان متوسل می‌شود. بر این اساس، «چاره‌جویى» را می‌توان مترادف فارسی واژه «حیله» دانست، چه این چاره‌جویی با روشی آشکار باشد و چه با روشی مخفیانه.

طبیعی است که این واژه به خودی خود دارای بار منفی نیست و هر فردی برای رسیدن به هدفش، به اقداماتی دست می‌زند. اما معنای این واژه در نگاه عرف و در طول زمان دچار برخی تغییرات شد، بدین ترتیب که بیشتر در مورد چاره‌جویی‌هایی پنهانی مورد استفاده قرار گرفته و در ادامه بیشتر معنای نقشه فریب‌کارانه از آن برداشت می‌شود. بدین ترتیب، اکنون، به ویژه در زبان فارسی، واژه «حیله» بیشتر به «فریب‌کاری» -که دارای بار منفی است- انصراف دارد تا «چاره‌جویی»!

گفتنی است که مقام امام علی(ع) بسیار والاتر از آن بود که به دنبال یافتن راهی برای فریب‌کاری باشد! از این‌رو پرسش ایشان را باید به همان معنای چاره‌جویی معنا کنیم.[2]

نتیجه آن‌که برای درک معنای «حیله» در هر کلامی باید از قرائن و شواهد پیرامونی بهره جست. به عنوان نمونه، اگر در دعایی بخوانیم: «فکیف حیلتی یا ستّار العیوب؟»، مشخص است که معنای «فریب‌کاری» را در ذهن نداریم.

با توجه به تمام آنچه گفته شد، در مورد محتوای روایت موجود در پرسش -جدا از بررسی سندی- می‌توان در مورد این سخن پیامبر(ص) که فرمود: «حیله در ترک حیله است»، چند احتمال را مطرح کرد، از جمله:

1. حیله اول به معنای «چاره‌جویی» و حیله دوم به معنای «فریب‌کاری» باشد؛ یعنی چاره صحیح برای رسیدن به اهداف، آن است که فریب‌کاری را رها کرده و از دستورات شیطان پیروی نکنیم.
2. در مواردی که اراده قطعی خدا بر چیزی تعلق گرفته باشد، دنبال راه چاره‌ای برای گریز از آن نباشیم.

روایت زیر از امام علی(ع) نیز می‌تواند تأییدی بر این احتمال باشد:

«للنکبات غایات تنتهی إلیها و دواؤها الصبر علیها و ترک‏ الحیلة فی إزالتها فإن الحیلة فی إزالتها قبل انقضاء مدتها سبب لزیادتها».[3]

(برخی)مشکلات نقطه پایانی دارند که تا آن مدت باید صبر کرد و به دنبال راه‌چاره قطعی برای برطرف‌کردنش نبود؛ زیرا این چاره‌جویی‌ها، گاه بر دامنه مشکلات می‌افزاید!

[1]. حمویی جوینی شافعی، ابراهیم بن سعد الدین‏، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الأئمة من ذریتهم(ع)‏، ج 1، ص 359، مؤسسة المحمود، چاپ اول، 1400ق.

[2]. ر. ک: «ده کلمه در نجوای امام علی(ع) با پیامبر(ص) هنگام نزول آیه نجوا»؛ «حیله شرعی و اقسام آن».  

[3]. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله‏، شرح نهج البلاغة، ج 20، ص 281، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، چاپ اول، 1404ق.