آیه 38 سوره نور در مقام بیان بزرگی و عظمت اجر و پاداش کسانی است که در آیات 36-37 این‌گونه از آنان یاد شده است:

«فی‏ بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ، رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ»؛

در خانه‌‏هایى که خدا اجازه داد همواره محترم و با عظمت باشند! در هر بامدادان و شام‌گاهان در آن خانه‌ها از خدا یاد می‌شود! مردانى هستند که تجارت و خرید و فروش، آنها را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و دادن زکات غافل نمی‌کند! آنها از روزى می‌‏ترسند که در آن‌روز، دل‌ها و چشم‌ها زیر و رو خواهد شد!

قرآن کریم در ادامه می‌فرماید:

خداوند به چنین کسانی، پاداش بهترین اعمالشان را خواهد داد، و علاوه بر آن، از فضل خود بر پاداش آنان خواهد افزود و او است که هر کس را بخواهد بدون حساب روزى می‌دهد:

«لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِساب».

اگرچه بر اساس برخی تفاسیر و روایات، مصداق اصلی و اولیه این آیات، حضرات معصومان(ع) هستند؛ اما ظاهر آیه عمومیت دارد و شامل تمام مؤمنان پرهیزگار خواهد شد.

در این آیه و با توجه به فراز «أَحْسَنَ ما عَمِلُوا»، ممکن است این پرسش مطرح شود که آیا خدا تنها به بهترین اعمال نیک انسان‌ها پاداش می دهد، و کردارهای نیک دیگر را بی‌پاداش باقی خواهد گذاشت؟!

در پاسخ باید گفت؛ هیچ کردار نیک انسان -هر اندازه کوچک هم باشد- بی‌پاداش نخواهد ماند و تمامشان پاداش چند برابر دریافت خواهد کرد.

در آیه 160 انعام می‌خوانیم:

«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»؛(کسى که کار نیکی انجام دهد ده برابر پاداش می‌گیرد).

و در آیه 261 سوره بقره، انفاق کنندگان به پاداشی هفت‌صد برابر و یا بیشتر مژده داده شده‌اند.

اما چرا این آیه، تنها بهترین اعمال و یا «أحسن ما عملوا» را معیاری برای دریافت پاداش اعلام کرده است؟!

در این زمینه باید گفت؛ حتی این آیه نیز در مورد تمام کردارهای نیک -چه واجب و چه مستحب، چه کوچک و چه بزرگ- است؛ اما بیانگر آن است که خداوند در مقام پاداش، کوچک‌ترین کار نیک را نیز در ردیف بهترین کارها قرار خواهد داد.

به بیان دیگر، خدای متعال، کارهای نیک را به دو گروه «کار نیک» و «کار نیک‌تر» تقسیم نخواهد کرد و با توجه به آنچه در چندبرابر شدن ارزش‌گزاری کارها دیدیم، هر «کار نیک» را «کار نیک‌تر» در نظر خواهد گرفت و این از فضل خدای متعال دور نیست؛ چرا که در مقام عدالت و مجازات، برابرى ضرورى است؛ اما هنگامى که به مقام فضل و کرم می‌رسد مواهب و بخشش‌ها بی‌حساب است؛ زیرا که ذات پاکش نامحدود، نعمت‌هایش نامتناهى و کرمش بی‌پایان است.[1]

از این‌رو می‌توان تصور کرد که خداوند برای کوچک‌ترین کار نیک، به اندازه ای پاداش مقرر می‌کند که انسان حتی در مورد بهترین عملش نیز توقع این مقدار پاداش را نداشت!

فرازهای «وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» و «وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ» در آیه مورد گفت‌وگو  و نیز آیات دیگری مانند «لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ»،[2] ناظر به همین واقعیت است.

بر این اساس، این آیه می‌تواند بیانگر آن باشد که خداوند هر عمل صالح را، بهترین عمل در نظر خواهد گرفت؛ و در ارزیابی اعمال نیک بندگان خرده‌گیرى نخواهد کرد تا از ارزش آن بکاهد؛ بلکه بر ارزش آن خواهد افزود و «عمل حسن» آنان را تبدیل به «عمل احسن» خواهد نمود تا بهترین پاداش را داشته باشند.

البته این پاداش‌ها پاداش اعمال نیست؛ بلکه از آن عالی‌تر و برتر است؛ چون چیزى نیست که خواسته‌ی انسان به آن تعلق گرفته و یا با سعى و کوشش خود آن‌را به دست آورده باشد.[3]

گفتنی است تمام مطالب بالا را می‌توان در مورد فرازی از آیه 16 سوره احقاف نیز بیان نمود، آن‌جا که می‌فرماید:

«أُولئِکَ الَّذینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَیِّئاتِهِم».

این فراز هم نمی‌گوید که خداوند تنها بهترین کردارهای نیک‌ ما را پذیرفته و از پذیرفتن دیگر کارهای نیک خودداری می‌کند!

[1]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 14، ص 484، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[2]. ق، 35.

[3]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏15، ص 129- 130، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج 15، ص 179- 180، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.