1. «تخالف» در اصل از اصطلاحات علم کلام است و در تعریف آن گفته‌اند؛ هر گاه دو چیز در ماهیّت و لوازم آن باهم تغایر داشته باشند و این تغایر و تنافی به گونه‌ای باشد که مانع اجتماعشان در یک محل‏ نباشد و اجتماعشان در یک محل امکان پذیر باشد، به آن دو متخالفان گفته می‌شود؛[1] مانند: سیاهى و شیرینى‏ که در خرما جمع شده‌اند، و یا مانند شیرینى و سفیدى که در شکر اجتماع نموده‌اند.[2]
تخالف گاهی در شخص است بدون لحاظ اشتراک در نوع؛ مانند محمد و جعفر، و گاهی در نوع است بدون لحاظ اشتراک در جنس؛ مثل انسان و اسب و گاهی در جنس است بدون لحاظ اشتراک در وصف؛ مانند پنبه و برف که مشترک در صفت سفیدی‌اند، اما اشتراک در این صفت عارضی، در این‌جا مورد لحاظ قرار نگرفته است.[3] گاهی، نیز تخالف، بر غیر مثلین اطلاق می‌شود؛ یعنی هر چیزی که مثلان نباشند به آنها «متخالفان» اطلاق می‌گردد.[4]
2. تقابل: نسبت میان دو امرى را که در حالت واحد در محل واحد جمع نشوند تقابل گویند، و آن‌دو چیز را متقابلان نامند از جهت آن‏که مقابل یکدیگرند. به عبارت دیگر، دو امرى که با یکدیگر تباین داشته باشند و لو تباین جزئى، متقابلان‌اند.
بر اساس این تعریف، فرق تخالف و تقابل این است که دو چیز مخالف در ماهیت، در یک‌جا جمع می‌شوند، ولی در تقابل این‌گونه نیست؛ یعنی متقابلان در یک حالت و یک زمان و با یک جهت در چیز واحدى جمع نمی‌شوند. البته این عدم اجتماع بالفعل است، اگر چه بالقوه هر دوی آن موضوع می‌توانند در یک‌جا جمع شوند.
گفتنی است؛ «تقابل» در حقیقت از اقسام «تغایر» است و تغایر هم از لواحق کثرت است،[5] و کثرت بر سه نوع است: مماثله، مخالفت غیر تضادى، و تضادّ، که دو قسم اخیر، همان «تقابل» است، پس متغایرین یا متماثل هستند[6] یا متقابل.
انواع تقابل
1. تقابل ایجاب و سلب یا تقابل نقیضان: خواه این تقابل در قضیّه باشد؛ مانند تقابل احمد دانا است، احمد دانا نیست، یا در غیر قضیّه باشد؛ مانند دانایى، نادانى.
2. تقابل تضایف: یعنى تقابلى که از نسبت یکى با دیگرى حاصل می‌شود؛ مانند پدرى و فرزندى، علّت و معلولى، خالق و مخلوقى.
از ویژگى‏هاى تضایف این است که اولاً: هر گاه یکى از طرفین تضایف تصوّر شود، طرف دیگر آن هم ناچار تصوّر می‌شود. ثانیاً: شى‏ء واحد نمی‌تواند از یک جهت موضوع هر دو طرف تضایف باشد؛ یعنى یک نفر نمی‌تواند به نسبت کسى دیگر هم پدر باشد و هم پسر، متضایفین ممکن است از دو طرف متشابه باشند؛ مانند برادرى دو نفر با هم، یا این‌که مختلف باشند؛ مانند پدرى و فرزندى.
3. تقابل ضدّین: بر اساس نظر حکماى مشّاء، ضدّین عبارت‌‏اند از دو چیز که نمی‌توانند با هم در یک موضوع و محل جمع شوند؛ مانند سردى و گرمى، رذیلت و فضیلت و... از ویژگی‌هاى ضدین آن است که می‌توانند هر دو به سوى حد وسطى گرایش پیدا کنند؛ مانند سرخى در بین سیاهى و سفیدى، یعنى سیاه و سفید، می‌توانند با کمى تغییر کیفیت، به شکل سرخ در آیند.
4. تقابل عدم و ملکه: در میان پیشینیان(ارسطو و پیروانش) مشهور بود که «ملکه» عبارت از آن است که شخص هرگاه بخواهد بر آنچه که در شأن او است توانا باشد؛ مانند قدرت بر دیدن به هنگام خواستن، و «عدم» عبارت است از نداشتن چنین قدرتى در چنین وقتى، به سبب از بین رفتن شرایط آن قدرت: مانند کورى، امّا متأخرین، دایره را وسیع‏‌تر گرفته، و گفته‌‏اند: «عدم» نبود چیز است در موجودى که خود یا نوع یا جنسش می‌توانستند آن‌را داشته باشند؛ لذا بر مبناى نظر متقدّمین کورى توله نوزاد حیوانات، یا بی‌مویى نوجوانان، عدم نیست، امّا بر رأى متأخّرین جزو «عدم» است.[7]

---