لطفا صبرکنید
بازدید
11096
11096
آخرین بروزرسانی:
1396/04/15
کد سایت
fa78953
کد بایگانی
96413
نمایه
فلسفه تقدیم و تأخیر واژههای استغفار و توبه در آیات قرآن
طبقه بندی موضوعی
تفسیر|فضایل اخلاقی |توبه
گروه بندی اصطلاحات
سرفصلهای قرآنی
- اشتراک گذاری
خلاصه پرسش
با توجه به آیات قرآن کریم، «استغفار» مقدمه «توبه» است و یا بعد از «توبه» باید به «استغفار» بپردازیم؟
پرسش
با سلام؛ با توجه به اینکه در آیه 74 سوره مبارکه مائده، توبه مقدم بر طلب غفران الهی است، پس چرا در ذکر شریف «أستغفر الله و أسئله التوبة» یا «أستغفر الله و أتوب إلیه» طلب غفران مقدم بر طلب توبه میباشد؟ ضمناً در آیات 3، 52، و 90 سوره مبارکه هود نیز صراحتاً استغفار مقدم بر توبه آمده است.
پاسخ اجمالی
روند استغفار و توبه به گونهای کاملاً مجزا نبوده، بلکه به گونهای در هم تنیده است که نمیتوان آن دو را جدا از هم فرض کرد. به عبارتی بدون آنکه نیت توبه داشته باشیم، استغفار زبانی بیفایده است. و اینگونه نیست که بعد از توبه دیگر نیازی به استغفار مجدد نباشد.
با این نگاه، هیچکدام از آیاتی که توبه و استغفار را با هم ذکر کرده، و یکی را مقدم بر دیگری میکنند(مانند آیاتی که در پرسش بدان اشاره شده است)، لزوماً بر این موضوع دلالت ندارند که حتماً باید یکی از آن دو انجام شده و بعد از مدتی به دیگری پرداخته شود؛ از اینرو است که بیشتر مفسران قرآن کریم متعرض این مسئله نشدهاند. و برخی از مفسران هم واژه «ثم» در آیه «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ»[1] را به معناى «واو» دانستهاند، نه «ثم» ی تراخی. و میگویند توبه و استغفار یکى است و «توبه» براى تأکید آمده است.[2]
اما در عین حال برخی مفسران در سرّ این تقدیم و تأخیر میگویند؛ در آیه «أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ»،[3] استغفار درخواست بخشش از راه دعا، توبه و یا هر طاعتی است، و توبه پشیمانی از اعمال خلاف، با عزم بر عدم تکرار آن در حال و آینده است. و استغفار با اصرار بر فعل قبیح گذشته صحیح و پذیرفته نیست؛ لذا در این آیه، ابتدا ترغیب و تشویق به توبه و بازگشت از تمام گناهان، و سپس اقدام به استغفار است.[4]
و به عبارتی، توبه فعل بنده است و مغفرت فعل الهى است و مترتب بر یکدیگرند؛ یعنى اگر بنده توبه کرد و از خدا طلب مغفرت نمود، خدا او را مشمول رحمت خود میگرداند.[5]
اما در آیاتی مانند؛ «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ»[6] که در آنها واژه استغفار بر توبه مقدم شده است، میتواند به دلایل زیر باشد:
1. ابتدا امر به طلب مغفرت شده، و بعد از آن توبه؛ زیرا آنچه که انسان را به سوی توبه میکشاند، استغفار است که عبارت از طلب مغفرت میباشد.[7]
2. استغفار ذاتاً و به خودی خود مطلوب است، و توبه از آن جهت مطلوب است که متمم استغفار است. اما آنچه که در رسیدن و به دست آوردن آخر است، در طلب اول است؛ لذا استغفار مقدم بر توبه ذکر شده است.[8]
3. مقدم داشتن و ارشاد به استغفار قبل از توبه؛ برای آن است که استغفار و مغفرت هدف نهایی است، و توبه وسیلهای برای رسیدن به آن هدف است.[9]
با این نگاه، هیچکدام از آیاتی که توبه و استغفار را با هم ذکر کرده، و یکی را مقدم بر دیگری میکنند(مانند آیاتی که در پرسش بدان اشاره شده است)، لزوماً بر این موضوع دلالت ندارند که حتماً باید یکی از آن دو انجام شده و بعد از مدتی به دیگری پرداخته شود؛ از اینرو است که بیشتر مفسران قرآن کریم متعرض این مسئله نشدهاند. و برخی از مفسران هم واژه «ثم» در آیه «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ»[1] را به معناى «واو» دانستهاند، نه «ثم» ی تراخی. و میگویند توبه و استغفار یکى است و «توبه» براى تأکید آمده است.[2]
اما در عین حال برخی مفسران در سرّ این تقدیم و تأخیر میگویند؛ در آیه «أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ»،[3] استغفار درخواست بخشش از راه دعا، توبه و یا هر طاعتی است، و توبه پشیمانی از اعمال خلاف، با عزم بر عدم تکرار آن در حال و آینده است. و استغفار با اصرار بر فعل قبیح گذشته صحیح و پذیرفته نیست؛ لذا در این آیه، ابتدا ترغیب و تشویق به توبه و بازگشت از تمام گناهان، و سپس اقدام به استغفار است.[4]
و به عبارتی، توبه فعل بنده است و مغفرت فعل الهى است و مترتب بر یکدیگرند؛ یعنى اگر بنده توبه کرد و از خدا طلب مغفرت نمود، خدا او را مشمول رحمت خود میگرداند.[5]
اما در آیاتی مانند؛ «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ»[6] که در آنها واژه استغفار بر توبه مقدم شده است، میتواند به دلایل زیر باشد:
1. ابتدا امر به طلب مغفرت شده، و بعد از آن توبه؛ زیرا آنچه که انسان را به سوی توبه میکشاند، استغفار است که عبارت از طلب مغفرت میباشد.[7]
2. استغفار ذاتاً و به خودی خود مطلوب است، و توبه از آن جهت مطلوب است که متمم استغفار است. اما آنچه که در رسیدن و به دست آوردن آخر است، در طلب اول است؛ لذا استغفار مقدم بر توبه ذکر شده است.[8]
3. مقدم داشتن و ارشاد به استغفار قبل از توبه؛ برای آن است که استغفار و مغفرت هدف نهایی است، و توبه وسیلهای برای رسیدن به آن هدف است.[9]
[1]. هود، 3.
[2]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج 5، ص 214، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[3]. مائده، 74.
[4]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، شیخ آقابزرگ، تحقیق، قصیر عاملی، احمد، ج 3، ص 604، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
[5]. طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 437، تهران، اسلام، چاپ دوم، 1378ش.
[6]. هود، 3، 52، 90.
[7]. حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، ج، 6، ص 14، تهران، میقات، چاپ اول، 1363ش.
[8]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 17، ص 315، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.
[9]. شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، ج 2، ص 546، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب، چاپ اول، 1414ق.
نظرات