لطفا صبرکنید
19655
واژه حماسه از ریشه «حمس»، به معنای «شدت و صلابت» است.
استاد مطهری در تحلیل و بررسی قیام و نهضت حسینی و مقایسه آن با دیگر انقلاب ها و قیام ها، می گوید حماسه ای مقدس است که دارای روحیه عدالت خواهی، و حق طلبی بوده و در فضای تاریک، استبداد و ستم جامعه واقع شده و در آن رشد و بینش نیرومند که مافوق منطق افراد عادی و عقلایی جامعه است، وجود داشته باشد.
وی معتقد است؛ امام حسین (ع)، یک شخصیّت حماسی است، اما نه مانند «جلالالدین خوارزم شاه» و «رستم»؛ امام حسین (ع)، حماسه انسانیت و بشریت است؛ سخن، عمل و روح امام حسین (ع)، هیجان، تحریک، درس و القای نیرو می باشد. در داستان کربلا، سراسر عظمت، شجاعت، حق خواهی و حق پرستی موج می زند. بنابراین، این شخصیت ها هستند که حماسه مقدس را می سازند.
واژه حماسه از ریشه «حمس»، به معنای «شدت و صلابت» است، و گاه به معنای «شجاعت و حمیت» استعمال میشود.[1] و به طور کلی، کلمه «حماسه» در مواردی مانند موارد زیر استعمال می شود:
1. شعر حماسی: ادبا و شاعران، برخی از منظومه های شعری را از نظر محتوا، به منظومههای حماسی تقسیم می کنند؛ و می گویند: شعر حماسی، شعری است که در آن غیرت، شجاعت و مردانگی موج می زند و روح را تحریک میکند و به هیجان میآورد.[2]
2. سخن حماسی: سخنی است که در آن بویی از غیرت، شجاعت، مردانگی، ایستادگی و مقاومت باشد.[3]
3. سرگذشت و تاریخ حماسی: سرگذشتی که پر از غیرت، شجاعت، مردانگی، ایستادگی و مقاومت است.[4]
4. شخصیت حماسی: اشخاصی هستند که روحیه غیرت مندی، حمیت، شجاعت، ایستادگی، حس دفاع از حقوق و حس عدالت خواهی دارند.[5]
حماسه مقدس:
حال که معنای حماسه روشن شد، باید روشن شود که حماسه مقدس چه حماسه ای بوده و دارای چه ویژگی ها و مشخصه هایی است و در کجا می توان چنین حماسه ای را جست و جو کرد؟
استاد مطهری در تحلیل و بررسی قیام و نهضت حسینی و مقایسه آن با دیگر انقلاب ها و قیام ها، به تبیین چنین حماسه ای می پردازد و می گوید:
شخصیت های حماسی که اغلب در منظومههای حماسی از آنها یاد شده است، جنبه نژادی و قومی دارند و این اعم است از شخصیت های افسانهای؛ مثل «رستم» و «اسفندیار» و یا شخصیت های واقعی؛ مثل «جلال الدین خوارزم شاه» در تاریخ ایران .غالباً قهرمانان یک قوم - اعم از واقعی و افسانهای، از آن نظر که انتساب به آن قوم دارند، احساسات آن مردم را تحریک میکنند. اصولاً، قهرمان دوستی و قهرمان پرستی، جزو سرشت بشر است. مخصوصاً وقتی که قهرمان، تعلّقی هم به انسان داشته باشد که انسان بخواهد به او افتخار کند.
امّا مطلب در مورد امام حسین (ع) غیر از این است؛ امام حسین (ع)، یک شخصیّت حماسی است، اما نه مانند «جلالالدین خوارزم شاه» و «رستم»؛ امام حسین (ع)، حماسه انسانیت و بشریت است؛ سخن، عمل و روح امام حسین (ع)، هیجان، تحریک، درس و القای نیرو است. در داستان کربلا، سراسر عظمت، شجاعت، حق خواهی و حق پرستی موج می زند. بنابراین، این شخصیت ها هستند که حماسه مقدس را می سازند.
پس، با توجه به توضیحات بالا، حماسه مقدس دارای ویژگی ها و مشخصه های زیر است:
1. حماسه ای که در آن، روحیه عدالت خواهی وجود داشته باشد.
2. حماسه ای که در آن، فقط حق و حقیقت دیده می شود، نه نژاد، ملت، قارّه، مملکت، خودیت و... .[6]
آیه شریفه 64، سوره آل عمران، به این واقعیت اشاره دارد: «بگو: اى اهل کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را همتاى او قرار ندهیم و بعضى از ما، بعضى دیگر را- غیر از خداى یگانه- به خدایى نپذیرد. هر گاه (از این دعوت،) سرباز زنند، بگویید: گواه باشید که ما مسلمانیم».[7] یعنی، ای اهل کتاب! ای کسانی که ادعای مذهب دارید! بیائید با همدیگر یک سخن داشته و خود را در راه یک عقیده فراموش کنید؛ بیائید یک سخن را ایده خودتان قرار دهید و آن این که، جز خدا هیچ موجودی را قابل پرستش ندانید؛ بیائید استثمار، بشر پرستی و... را ملغی کرده، عدل و مساوات را در میان بشریت بیاورید.
پس یکی از چیزهایی که یک حماسه را مقدس می کند، این است که هدف آن حماسه مقدس باشد.[8]
3. جهت دیگر تقدس یک حماسه این است که، در شرایط و فضای بسیار تاریک، ظلمانی، استبداد و ستم مطلق در یک جامعه، تحقق پیدا می کند؛ در این فضا، یک شعله حرکت کرده و فریاد عدالت سر می دهد و جنبشی است در یک سکون، در حالی که همه ساکن، ساکت و مرعوب اند؛ کلام و سخنی است که فریاد سر می دهد؛ به عنوان مثال، نمرودی پیدا میشود که یک مرد باقی نمیگذارد، و در همین زمان، نهضت مقدس حضرت ابراهیم (ع) صورت میگیرد؛ و یا در عصر بعثت پیامبر اکرم ( ص ) که تمام دنیا در ظلمت و خاموشی و هرج و مرج و فساد فرو رفته است، ناگهان فریاد «قولوا لا اله الا الله تفلحوا»(بگوئید خدایی جز الله نیست تا رستگار شوید)، بلند میشود. و یا وقتی بنیامیه توانسته بودند اسلام را آن چنان استثمار و استخدام و منحرف کنند که یک عدّه مردم از خدا بیخبر به عنوان جهاد و خدمت به اسلام به جنگ امام حسین (ع) بیایند؛[9] در یک چنین شرایطی، شعلهای مانند شعله حسینی پیدا میشود.[10]
4. چهارمین ویژگی یک حماسه مقدس آن است که در آن، یک رشد و بینش نیرومند وجود دارد؛ و قیام کننده و حماسه ساز چیزی را میبیند که دیگران نمیبینند؛ منطقی مافوق منطق افراد عادی و عقلایی جامعه دارد؛ مثلاً در نهضت و حماسه حسینی، ابنعباس، محمد ابنحنفیه، و عده زیادی، طبق منطق خودشان امام حسین (ع ) را از رفتن به کربلا نهی میکردند، ولی امام حسین (ع) چیزی را میدید که آنها نمیدیدند؛ آنها به اندازه امام حسین (ع) خطر را احساس نکرده و نمیتوانستند بفهمند که چنین قیامی در آینده چه آثار بزرگی دارد [11].
اینها برخی از مشخصه های حماسه مقدس است که از آثار استاد مطهری قابل برداشت است.
[1] طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج 4، ص 63، کتابفروشى مرتضوى، تهران، چاپ سوم، 1375ش؛ فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 3، ص 154.
[2] مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج1، ص 113- 115، انتشارات صدرا، چاپ چهاردهم، 1368ش.
[3] همان، ج1، ص 117.
[4] همان، ج1، ص 117- 118.
[5] همان، ج1، ص 133و162.
[6] همان، ج1، ص 139.
[7] آل عمران، 64.
[8] حماسه حسینی، ج1، ص 139-140.
[9] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 44، ص 298،مؤسسة الوفاء، بیروت لبنان:« کُلٌّ یَتَقَرَّبُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِدَمِه».
[10] حماسه حسینی، ج1، ص 141.
[11] همان، ج1، ص 142.