اگر به زبان ساده بخواهیم حالات خود را نسبت به مفاهیم و اشیاء تبیین کنیم، می‌توان آنها را به چند مورد تقسیم کرد:
1. جهل؛ یعنی نسبت به چیزی هیچ آگاهی نداریم.
2. شک؛ اگر حالت نفسانی ما نسبت به چیزی در حالت تردید باشد؛ یعنی نتوانیم یک طرف را ترجیح دهیم، به آن شک گفته می‌شود.
3. ظنّ(گمان)؛ اگر حالت نفسانی ما به گونه‌ای باشد که تردید باشد، ولی به یک طرف بیش از پنجاه درصد، اعتماد داریم، به این اعتماد غالب، ظنّ گفته می‌شود.
4. علم؛ اگر چه علم و یقین عرفی[1] با علم و یقین منطقی تفاوت دارد، ولی اگر به مطلبی به گونه‌ای اعتقاد داشته باشیم که به احتمال طرف دیگر اهمیتی داده نمی‌شود، به آن علم گفته می‌شود. این علم بر دو نوع است؛ یا مشارٌالیه و متعلق علم، روشن است که به آن علم تفصیلی اطلاق می‌شود و گاهی در عین علم به جامع؛ مشارٌ الیه و متعلق علم مردد است که به آن علم اجمالی گفته می‌شود.[2]
تعریف علم اجمالی و علم تفصیلی به شرح زیر است:
هرگاه به چیزی قطع و یقین آمیخته با تردید پیدا شود، علم اجمالی می‌گویند. به بیان دیگر؛ در آن، دو جهت متمایز دیده می‌شود، جهت علمی و جهت تردیدی، یعنی از یک طرف، علم وجود دارد و از جهت دیگر، تردید.[3] اما چگونه ممکن است از یک طرف، علم و از طرف دیگر، تردید وجود داشته باشد؟
برای نمونه؛ کتابی وجود دارد که از طرفی می‌دانیم این کتاب از آنِ حسن یا رضا است، اما نمی‌دانیم مشخصاً ازکدامشان است، پس علم به مالکیت کتاب توسط حسن یا رضا در کنار تردید و شک به مالکیت یک نفرشان، جمع شده است. یا مانند این که یقین داریم در ظهر جمعه؛ مانند دیگر روزها نماز بر ما واجب است ولی نمی‌دانیم نماز جمعه واجب است یا نماز ظهر؟
در مقابل آن، علم تفصیلی داریم که به معنای عدم تردید و وجود یقین است، مثل این‌که قطع و یقین داریم که الآن روز است[4] یا مانند این که علم تفصیلی به حرمت گوشت خوک داریم و .. .
مباحث متعدد و گسترده‌ای دربارۀ علم تفصیلی و به خصوص علم اجمالی در اصول مطرح شده است. امتثال علم اجمالی، احکام علم اجمالی، آثار علم اجمالی، منجزیت و معذریت علم اجمالی و ... از جمله این مباحث است.

---