اسلام، دین فطرت پاک انسانی و آیین مهر ورزی است و برای هدایت و سعادت همه بشریت آمده است. در روایات و احادیث، هم زیستی مسالمت آمیز و رعایت حقوق انسانی غیر مسلمانان، مورد تأکید است و پیشوایان اسلام پیوسته مسلمانان را به رعایت انصاف، ادای حقوق و پرهیز از آزار و اذیت پیروان مذاهب دیگر توصیه می نمودند. در این جا به چند نمونه اشاره کنیم:

پیامبر اکرم (ص) می فرماید: "هر کس به یکی از معاهدین اسلام، ستم روا دارد و بالاتر از طاقت او تکلیفی بر او تحمیل کند، در روز قیامت من خودم دشمن او خواهم بود".[1]

هم چنین می فرماید: "هر کس اهل ذمه (یهودی، مسیحی و زرتشتی که در پناه اسلام اند) را آزار رساند،‌ مرا آزار رسانده است". [2]

امام علی (ع) نیز فرمود: "هر کس اهل ذمه را آزار رساند، گویا به من آزار رسانده است".[3]

پیشوایان بزرگ اسلام خود را در برابر وضعیت معیشتی غیر مسلمانان نیز مسئول دانستند.

ابن عباس،‌ از پیامبر اکرم (ص) نقل می کند که آن حضرت فرمود: "به فقرای همه ادیان الهی صدقه بدهید".[4]

امام علی (ع) در بخشی از نامه اش به مالک اشتر می فرماید: "ای مالک، مهربان باش و رعیت را با چشمی پر عاطفه و سینه ای لبریز از محبت بنگر؛ و چون درنده ای به غارت جان و مال آنان نپرداز. ای مالک، فرمان برداران تو از دو صنف بیرون نیستند: یا مسلمان و برادر دینی تو هستند، و یا پیروان مذهب بیگانه اند، که در این صورت همانند تو انسان اند".[5]

باید توجه داشت که فرمان حضرت امیر المؤمنین (ع) به مالک اشتر، در زمانی صادر شده که تعداد مسلمانان در کشور مصر ناچیز بوده، و چند سالی از فتح مصر به دست سپاه اسلام نگذشته بود و طبعاً در این چند سال تنها عده قلیلی اسلام را پذیرفته بودند و اکثریت مردم هنوز مسیحی بودند.[6]

امام صادق (ع) در مورد حقوق اهل ذمه چنین می فرماید: "حق کسانی که در پناه مسلمانانند این است که آنچه را خدای عز و جل از آنان می پذیرد، بپذیری و مادامی که به عهد خدای عزوجل وفادارند، بر ایشان ستم نکنی".[7]

همچنین سفارش های اکیدی که از پیامبر خدا (ص) و پیشوایان اسلام در مورد زندگی مسالمت آمیز مسلمین با پیروان مذاهب که در دیگر بلاد و کشورها زندگی می کنند (حکومت های غیر اسلامی) رسیده که در واقع همان روح هم زیستی مسالمت آمیز است که قرآن نیز بدان توصیه نموده است و نشان می دهد که اسلام اولا و بالذات با هیچ یک از غیر مسلمانان سر جنگ و ستیز ندارد.

امام علی (ع) در بخشی از نامه ی خود به مالک اشتر می فرماید: "اگر پیمانى بین تو و دشمنت بسته شد، و یا تعهد پناه دادن را باو دادى، جامه وفاء را بر عهد خویش بپوشان، و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهدات خویش قرار ده؛ زیرا هیچ یک از فرائض الهى نیست که همچون وفاى بعهد و پیمان، مردم جهان با تمام اختلافاتى که دارند، نسبت بآن این چنین اتفاق نظر داشته باشند حتى مشرکان زمان جاهلیت، علاوه بر مسلمانان، آن را مراعات مى‏کردند؛ چرا که عواقب پیمان شکنى را آزموده بودند. بنا بر این هرگز پیمان شکنى مکن، و در عهد خود خیانت روا مدار، و دشمنت را مفریب؛ زیرا غیر از شخص جاهل و شقى، کسى گستاخى بر خداوند را روا نمی‌‏دارد. خداوند عهد و پیمانى را که با نام او منعقد می‌‏شود با رحمت خود مایه آسایش بندگان، و حریم امنى برایشان قرار داده تا به آن پناه برند".[8]

نتیجه آن که،‌ توصیه پیشوایان اسلام در روابط با غیر مسلمانان، رعایت عدالت، انصاف، ادای حقوق و پرهیز از آزار و اذیت پیروان مذاهب دیگر است. مگر در صورتی که از آنان عهد شکنی و یا خیانتی سر بزند که در این صورت اسلام با قاطعیت دستور مقابله و خاموش کردن فتنه ها را صادر کرده و فرموده است. بگو: "اى اهل کتاب! چرا افرادى را که ایمان آورده‏اند، از راه خدا باز می‌‏دارید، و می‌‏خواهید این راه را کج سازید؟! در حالى که شما (به درستى این راه) گواه هستید و خداوند از آنچه انجام می‌‏دهید، غافل نیست"![9]