یک. بر هر فردی در شبانه‌روز پنج مرتبه نماز واجب است و ترتیب آن این‌گونه است:

1. دو رکعت نماز صبح که وقت آن از طلوع فجر تا طلوع آفتاب است.
2. نماز ظهر و عصر که هر کدام آنها چهار رکعت است؛ یعنی چهار رکعت نماز ظهر و چهار رکعت نماز عصر.

البته این برای کسی است که مسافر نباشد. اما برای شخص مسافر نمازهای چهار رکعتی نصف می‌شود. وقت نماز ظهر و عصر از اول ظاهر تا قبل از غروب آفتاب است.

3. نماز مغرب، نماز مغرب همیشه سه رکعت است؛ یعنی مثل نمازهای چهار رکعتی نیست که در مسافرت نصف شود. وقت خواندن آن حدود یک‌ربع بعد از غروب آفتاب است؛ یعنی هنگامی که حمرۀ مشرقیه از بین رفت.

منظور از حمرۀ مشرقیه، سرخی‌ای است که در جهت مشرق زمین وجود دارد، و از بین رفتن آن سرخی هنگام نماز مغرب است. بنابراین، وقت نماز مغرب از این زمان تا به اندازه مقدار خواندن یک نماز چهار رکعتی عشاء مانده به نصف شب است. در این هنگام یعنی به اندازه یک نماز چهار رکعتی به نصف شب. وقت خواندن نماز عشاء است.

4. پنجمین نمازی که بر انسان واجب است، نماز عشاء است و آن هم چهار رکعت است، در صورتی که انسان در وطن خود باشد و مسافر نباشد. اما اگر مسافر باشد و قصد اقامت ده روز نکرده باشد، نماز چهار رکعتی به دو رکعت کاهش می‌یابد. وقت خواندن نماز عشاء بعد از نماز مغرب تا نصف شب شرعی است. اگر برای انسان امکان نباشد که هر یک از این نمازهای پنج‌گانه را در وقت مخصوص خود به جا آورد. واجب است آن‌را در وقت دیگر بخواند. مثلاً اگر به هر دلیل نتوانست نماز صبح را در وقت خودش بخواند، آن‌را شب یا عصر می‌خواند. البته به نیت قضا. به عبارت روشن‌تر، این نماز بر عهده انسان است، در وقت دیگر. به این معنا که با گذشتن وقت، تکلیف از عهدۀ انسان خارج نمی‌شود. این مسئله نسبت به نمازهای پنج‌گانه یومیه است.

تا این‌جا درباره اصل وجوب نماز و وقت خواندن آنها بحث شد.

دو. قبل از این‌که نمازگزار به خواندن نماز مشغول شود، بر او واجب است که خود را یا به وسیله وضو یا به غسل[1] و یا به وسیله تیمم پاک نماید.

نحوه‌ی انجام وضو این‌گونه است:

1. انسان باید هنگام گرفتن وضو قصد قربت کند.
2. بعد از قصد قربت باید صورت خود را از پیشانی (حد فاصل ابتدای موی سر) تا پایین چانه با آب پاک و مباح (غیر غصبی) بشوید.
3. سپس دست راست خویش را از سر مرفق (آرنج) تا سر انگشتان می‌شوید و بعد از آن دست چپ را هم مانند دست راست می‌شوید. بعد از شستن دست‌ها، با باقی مانده رطوبت آبی که در دستش مانده، قسمت جلوی سر که برابر پیشانی است، از وسط سر به طرف جلو مسح می‌نماید. مسح بر موی سر اشکالی ندارد،‌ مگر آن‌که موی سر خیلی بلند باشد،‌ به گونه‌ای که اگر شانه کند به صورت یا جای دیگر سرش می‌رسد، در این صورت باید با باز نمودن فرق سر پوست جلوی سر یا به بیخ موها را مسح کند. پس از مسح سر باید با رطوبت(تری) آب وضو که در کف دست باقی مانده روی پای راست از سر انگشت تا برآمدگی روی پا مسح نماید. بعد از آن روی پای چپ را با کف دست چپ مسح کند.

گفتنی است که نمازگزار باید بدنش از نجاست‌های دیگر؛ مانند خون، بول (ادرار) و ... پاک باشد. هم‌چنین لباس‌های نمازگزار که با آن نماز می‌خواند هم باید پاک باشد. شخص نمازگزار بعد از رعایت این مقدمات آن‌گاه آماده خواندن نماز می‌شود.

سه. چگونگی انجام نماز

1. نماز صبح: مستحب است نمازگزار پیش از شروع نمازهای واجب یومیه اذان و اقامه بگوید، خواه نمازگزار مسافر باشد یا نه، نماز قضا باشد یا ادا.

کیفیت اذان

«اذان» هجده جمله است: چهار مرتبه «الله اکبر»، دو مرتبه «اشهدان لا اله الاّ الله»، دو مرتبه «اشهد ان محمداً رسول الله»، دو مرتبه «حی علی الصلاة» دو مرتبه «حی علی الفلاح»، دو مرتبه «حی علی خیر العمل»، دو مرتبه «الله اکبر» و دو مرتبه «لا اله الاّ الله».

جمله «اشهد ان علیاً ولی الله» جزو اذان و اقامه نیست، ولی خوب است پس از «اشهد ان محمداً‌ رسول الله، به قصد قربت گفته شود.[2]

کیفیت اقامه

اقامه هفده جمله است؛ یعنی دو مرتبه «الله اکبر» از اول اذان و یک مرتبه «لا اله الاّ الله» از آخر آن کم می‌شود و بعد از گفتن «حی علی خیر العمل»، دو مرتبه «قد قامت الصلاة» اضافه می‌گردد.

لازم به تذکر است که اذان و اقامه از واجبات نماز نیستند، بنابراین، اگر کسی بدون اذان و اقامه نماز را شروع کند اشکالی ندارد. البته برای کسی که آنها را بلد نیست یا از حفظ ندارد، می‌شود از روی نوشته نیز بخواند.

چگونگی نماز خواندن صبح

شخص نمازگزار، اولاً: باید رو به قبله بایستد و پس از آن نیت نماز کند به عنوان قصد قربت برای خدا.

ثانیاً: بعد از نیت نماز، باید تکبیرة الاحرام بگوید؛ یعنی بگوید «الله اکبر».

ثالثاً: بعد از تکبیرة الاحرام سورۀ فاتحه(حمد) و سوره‌ی توحید، یا عصر، یا کوثر یا هر سوره‌ی دیگر[3] را بخواند. اگر کسی سورۀ حمد و یا سورۀ توحید و ... را حفظ نباشد، می‌تواند آنها را بر روی کاغذ بنویسد، یا از روی قرآن بخواند.

رابعاً: بعد از خواندن حمد و سوره، به رکوع می‌رود؛ یعنی به طرف جلو به اندازه‌ای خم می‌شود که کف دست‌هایش روی زانوهایش قرار گیرد و در این‌حال ذکر رکوع را «سبحان ربی العظیم و بحمده»، یا سه مرتبه «سبحان الله» بگوید.

خامساً: بعد از گفتن ذکر رکوع، از رکوع برمی‌خیزد به صورتی که صاف بایستد، البته این در انسان‌هایی است که دارای جسم سالم هستند،‌ اما اگر کسی از جهت جسمی دارای نقص و مریضی است و نمی‌تواند برخیزد و به صورت صاف و مستقیم بایستد، به هر اندازه که می‌تواند، این کار را انجام می‌دهد.

سادساً: نمازگزار پس از آن‌که از رکوع برخاست، به سجده می‌رود. سجده آن است که انسان پیشانی خود را بر چیزی که سجده بر آنها صحیح است؛ مانند خاک، سنگ و کاغذ بگذارد. بعد از آن کف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پا را روی زمین قرار دهد. پس از آن‌که این هفت جای سجده بر زمین قرار گرفت، نمازگزار شروع می‌کند به ذکر سجده که همان «سبحان ربی الاعلی و بحمده»، یا سه مرتبه «سبحان الله»، یا سه مرتبه «الله اکبر» است. سپس می‌نشیند و برای بار دوم به سجده می‌رود و همان ذکر سجده اول را می‌گوید.

سابعاً: بعد از انجام دو سجده برای رکعت دوم بر می‌خیزد و مثل رکعت اول حمد و سوره می‌خواند. البته در رکعت دوم بعد از اتمام سوره و پیش از رکوع مستحب است، نمازگزار دست‌هایش را در مقابل صورت به طرف آسمان بلند کند و ذکر و دعایی بخواند.(هر دعایی بخواند کافی است). اما بهتر است این دعا را بخواند: "لا اله الاّ الله الحلیم الکریم، لا اله الا الله العلیّ العظیم، سبحان الله ربّ السماوات السبع، و رب الارضیین السبع، و ما فیهن و ما بینهنّ ورب العرش العظیم، و الحمد لله رب العالمین". و بعد به رکوع و سپس به سجده می‌رود.

ثامناً: بعد از تمام شدن دو سجده برای خواندن تشهد و سلام نماز می‌نشیند و می‌گوید:

"اشهد الا اله الا الله، و اشهد ان محمداً رسول الله، اللهم صلی علی محمد وآل محمد، السلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته، السلام علینا و علی عباد الله الصالحین، السلام علیکم و رحمة الله و برکاته". به این ترتیب نماز صبح که دو رکعت است تمام می‌شود.

نماز مغرب:

نماز مغرب سه رکعت است. دو رکعت اولش مانند نماز صبح است، مگر این‌که بعد از تشهد و قبل از سلام نماز بر می‌خیزد و رکعت سوم را به جا می‌آورد. در رکعت سوم پس از برخاستن، مخیر است در حالی‌که ایستاده، یا فقط سوره حمد را بخواند و یا بگوید: "سبحان الله و الحمد الله و لا اله الا الله و الله اکبر" بهتر آن است که این ذکر را سه مرتبه بخواند.[4]

پس از آن به رکوع و سجده می‌رود و بعد از دو سجده مثل رکعت دوم ذکر تشهد را می‌خواند و بعد از آن سلام می‌دهد، مانند نماز صبح. به این نحو نماز مغرب نیز تمام می‌شود.

نماز ظهر و عصر و عشا هر کدام چهار رکعت هستند، مثل نماز مغرب‌اند، اما بعد از رکعت سوم و بعد از انجام دو سجده و قبل از تشهد و سلام، نمازگزار از جایش بلند می‌شود و مثل رکعت سوم یک رکعت اضافه می‌کند و بعد از آن تشهد و سلام نماز را به جا می‌آورد.

لازم به ذکر است: در قرائت حمد و سوره در نماز ظهر و عصر، اگر نمازگزار مرد است،‌ واجب است که حمد و سوره را به صورت آهسته بخواند،‌ اما در نماز صبح،‌ مغرب و عشا بر عکس نماز ظهر و عصر باید حمد و سوره را بلند بخواند.

اما اگر نمازگزار زن است در نماز صبح و مغرب و عشا مخیر است بین این‌که حمد و سوره را آهسته یا بلند بخواند،[5] ولی در ظهر و عصر واجب است که حمد و سوره را آهسته بخواند.[6]

این بیان خیلی خلاصه، فشرده و اعمال واجب نمازهای پنج‌گانه شبانه‌روز است که بر هر مسلمانی خواندن آن واجب است. اگر کسی بتواند نمازهایش را با جماعت بخواند بهتر است و ثوابش زیاد است.

[1]. مراجع عظام تقلید در این‌که فقط با غسل‌های واجب می‌شود نماز را به جا آورد،‌ یا با غسل‌های مستحب هم می‌شود،‌ اختلاف نظر دارند. در این مسئله هر شخص باید به نظر مرجعی که از او تقلید می‌کند، رجوع کند.

[2]. رساله‌های عملیه، قسمت اذان و اقامه.

[3]. البته غیر از چهار سوره که سجده واجب دارند.

[4]. امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج 1، ص 152، مسئله 17.

[5]. البته در صورتی که نامحرم صدایش را نشنود.

[6]. رساله‌های عملیه، احکام نماز؛ تحریر الوسیلة، کتاب الصلاة.